01.02.08
Vojnoistorijski glasnik
Uloga vojske u pokušaju inkorporiranja prostora Južne i Stare Srbije u Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca jedna je od zapostavljenih tema srpske i jugoslovenske istoriografije. Stvaranje nove države, unutrašnje suprotnosti razvoja, borba za granice i međunarodno priznanje, uzburkani balkanski nacionalizmi, vojno prisustvo na prostoru Albanije, oružani sukobi sa vojnim formacijama Italije, delatnost kačaka i komita, opšta hajdučija, glad i bolesti, sukobi Vasojevića i Rugovaca u najvećoj meri tek čekaju istoričare koji će ih uklopiti u istorijski kontekst, sveobuhvatno istražiti i objasniti, ukazati na njihovo mesto i važnost u procesima koji su odredili život Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Otuda pojava knjige Dmitra Tasića, posvećene funkcionisanju države, a pre svega vojske, na prostoru Raške oblasti, Kosova, Metohije i Makedonije zavređuje stručnu pažnju.
Vojska, kao važan instrument vlasti i prisustva države,bila je učesnik događaja koji su odredili istoriju oblasti koje su figurirale pod nazivom Južna Srbija i Stara Srbija. Vojska je, istovremeno, bila akter i žrtva u procesima koji su, po svom karakteru, imali karakteristike ratnog stanja. Njihova dinamika i dramatičnost manifestovale su se u velikim očekivanjima, izneverenim nadama, pojačanoj represiji, izraženom politikanstvu, permanentnom zaostajanju, opštem siromaštvu koje je generiralo brojna nezadovoljstva.
Knjiga „Rat posle rata“ prevashodno je zasnovana na neobjavljenoj arhivskoj građi pohranjenoj u Arhivu Vojnoistorijskog instituta i Arhivu Srbije i Crne Gore. U pitanju je dokumentacija koju su istraživači, do sada, samo delom koristili, ali i delovi fondova koje je kolega Tasić prvi sistematično istražio. Korišćeni neobjavljeni arhivski izvori, po sadržaju i tipu različiti (izveštaji, elaborati, zakonska akta, naredbe, zahtevi, protokoli...), kombinovani sa objavljenim izvorima, pribranim internet materijalom, relevantnom naučnom literaturom pisanom na srpskom, engleskom, bugarskom i makedonskom jeziku, omogućili su autoru da dođe do sigurnih zaključaka. Temeljna analiza prikupljenog izvornog materijala omogućila je kolegi Tasiću da prekorači kompilativnu ravan i ponudi sadržajno bogat rad čija je osnovna snaga u kreiranju delom nove i preciznije istoriografske slike prilika koje su posle Prvog svetskog rata vladale na prostoru Južne i Stare Srbije.
Uz sistematičan predgovor, instruktivan uvodni deo teksta i zreo zaključak rukopis knjige „Rat posle rata“ čini pet poglavlja. Unutar njih materija je izložena putem 65 manjih celina koje, istovremeno, svedoče o brojnim istraživačkim rukavcima u koje je autor „zakoračio“.
U uvodnom delu teksta, naslovljenom „Zemlja, naselja i stanovništvo Južne i Stare Srbije“ (17 – 28. str.), dat je jezgrovit prikaz: geografskog okvira koji autor istražuje; seoskih i gradskih naselja ispunjenih nacionalnom, verskom, socijalnom, ekonomskom i folklornom šarolikosti; nacionalne i verske strukture Juga koje svedoče o demografskim promenama prouzrokovanim ratovima (tri ratna sukoba u periodu 1912 – 1918), bunama, ustancima i krizama(traju u kontinuitetu od 1875. godine), epidemijama i gladnim godinama koje dodatno podstiču migracije i „prazne“ prostor.
Središnju temu prvog poglavlja „Uspostavljanje vlasti, otpori i reakcija“ (29 – 118. str.) predstavlja obnova vojne i civilne vlasti i uspostavljanje vojno-teritorijalne organizacije na prostoru Južne i Stare Srbije. Dmitar Tasić piše o nastojanjima vlade da spreči stvaranje „bezbednosnog vakuuma“ na politički nestabilnom, nacionalno i verski konfrontiranom i ekonomski iscrpljenom prostoru Makedonije, Kosova, Metohije i Raške oblasti. Autor veoma precizno prati vojne operacije i raspoređivanje srpskih, odnosno jugoslovenskih jedinica na toj teritoriji. Identifikuje početak rada i teškoće sa kojima su se suočavali lokalni organi vlasti uspostavljeni van zona vojnih dejstava. Prikazuje stanje u kome su na kraju rata bile „oslobođene teritorije“. Registruje pojavu odmetništva, povratak izbeglica, pljačke koje čine saveznički vojnici, pokušaje da se organizuje ishrana i smeštaj vojnih jedinica, haotična stanja koja su vladala na terenu i prve pobune Albanaca, koje otpočinju i pre nego što je nova vlast počela da funkcioniše. Kandidat uočava specifičnosti nemirenja albanske populacije sa novouspostavljenim poretkom, versko nezadovoljstvo i netrpeljivost, prirodu „ekonomije“ u čijem je središtu pljačka, ali i slabosti državne vlasti koje su ohrabrivale zagovornike projekta o Velikoj Albaniji na oružanu akciju. U tom kontekstu prikazani su: vojno-teritorijalne podele uspostavljene početkom i sredinom 1919. godine, razvoj vojno-teritorijalne organizacije određen prilikama na terenu, teškoće koje su ometale rad na novoj formaciji, problemi u radu vojnih organa (npr. visok procenat neregrutovanih obveznika, koji se u Bitoljskom okrugu penje na 66%) te mešanje vojske u oblasti društvenog života za koje nije bila kompetentna niti pripremljena. Data je formacija i prikazana je delatnost graničnih trupa i žandarmerije na odbrani državne granice, sprečavanju krijumčarenja i zaštiti lične i imovinske bezbednosti građana i državne imovine. Posebna pažnja posvećena je pobunama u Plavu i Gusinju, koje su trebalo da budu uvod u prisajedinjenje tih teritorija Albaniji. Prikazana je delikatna uloga vojske da, na jednoj strani, guši pobune Albanaca i da, istovremeno, štiti albanski i muslimanski živalj od osvete i pljačke kojoj su posebno bila sklona crnogorska plemena. Osnovnu karakteristiku ovog poglavlja, a delom i celog rada, predstavlja nastojanje autora da zahvaljujući postojećim dokumentima rekonstruiše i prikaže svakodnevnu dinamiku događaja na prostoru Južne i Stare Srbije.
Drugo poglavlje knjige (119-228. str.) tematski je posvećeno komitskoj akciji VMRO. U tim delovima teksta Dmitar Tasić je, suštinski, rekonstruisao specifičnan odnos dva suseda, opterećen postojanjem „makedonskog pitanja“ (prevashodno shvaćenog kao pitanja teritorijalne podele Makedonije) i ispunjen nepoverenjem, političkim megalomanijama, oružanim sukobima, strastima, isključivostima svake vrste, strahom. Prikazani su haotično stanje u VMRO, kriza koja je zahvatila organizaciju na kraju rata, sukobi u najvišem rukovodstvu, ali i obnova rada organizacije čiji je osnovni cilj bio isticanje
„nedeljivosti Makedonije“ i njeno prisajedinjenje „otadžbini Bugarskoj“. Posmatrajući odnos vojske Kraljevine SHS i komita, autor je uočio postojanje dobre obaveštajne mreže koju je jugoslovenska država imala na teritoriji Bugarske i Makedonije, ali i propuste u organizaciji granične službe, opremljenosti vojske i saradnji sa civilnim vlastima. U meri u kojoj su to izvori dozvoljavali rekonstruisani su poreklo, sastav, organizacija, naoružanje, način delovanja, brutalnost i zločini komitskih odreda. Ukazano je na posredne uticaje koje je Konferencija mira u Parizu imala na planiranje, pripremu, dinamiku i obim komitskih akcija u Makedoniji, obnavljanje terenske organizacije VMRO i uspostavljanje veza sa kačačkim pokretom i italijanskim obaveštajnim i oružanim formacijama. Rasvetljeni su uticaji koje je VMRO imala na bugarsku unutrašnju politiku i rekonstruisana je komitska akcija koja je, posebno posle potpisivanja mirovnog ugovora u Neiju, dobila na intenzitetu. Istraživanje kolege Tasića pokazuje da je angažman vojske u proleće i leto 1920. godine bio gotovo sasvim izjednačen sa ratnim. I pored toga što na navedenim prostorima nije bilo vanrednog stanja, neuređenost države i neadekvatno funkcionisanje civilnih vlasti dovodili su vojsku u specifičnu situaciju – da rešava brojne probleme na unutrašnjem i spoljnom planu (od izolovanja i raseljavanja sela koja održavaju veze sa komitima do kontrolisanja stanja u pravosuđu, kadrovskoj politici, prosveti...) za koje nije bila pripremljena.
Treće poglavlje knjige „Rat posle rata“ (229-278. str.) posvećeno je kačačkoj akciji. U tim delovima teksta autor je izložio kompleksnost jugoslovensko-albanskih odnosa. Ponudio je osnovne podatke o organizaciji, ciljevima i delatnosti Komiteta za odbranu Kosova (osnovan novembra 1918. u Skadru), počecima kačačke akcije i njenim nosiocima te pobuni koja je započela u Drenici, a na čijem su se čelu nalazili Azem Bejta,Sadik Rama i Ramadan Šaban. U radu su date nesuglasice koje su pratile rad civilnih i vojnih vlasti, uz isticanje nestručnosti, odbijanje saradnje i mešanje u poslove. Razlike u tumačenju ozbiljnosti situacije i metodama rada dodatno je opterećivao i mešovit karakter nadležnosti nad žandarmerijom, što je sukob vojnih i civilnih vlasti dodatno produbljivao. Rekonstruisana je aktivnost kačačkih četa, delatnost vojnih jedinica i kampanje na suzbijanju kačačke delatnosti tokom 1919. i 1920. godine. Učestalost i razmere sukoba u kojima je ponekad učestvovalo i hiljade boraca, ugroženost komunikacija, napadi na gradove, razmere pljačke, opšte nepoverenje, te osustvo svake lične i imovinske sigurnosti podsticao je deo vojnih starešina da zahtevaju privremeno potčinjavanje civilnih struktura vojnim. Dmitar Tasić pokazuje da su ti zahtevi, upućivani radi skraćivanja hijerarhijskokomandnog lanca, efikasnijeg delovanja i premošćivanja slabosti koje je iskazivala civilna vlast, vremenom evoluirali u zahteve da se primene vanredne mera koje je dopuštala „Uredba o hajdučiji“, koja bi dodatno bila dopunjena. Sve je to bilo neodvojivo povezano sa projektovanim političkim ciljevima albanskog pokreta i težnjom jugoslovenske vojne elite da obezbedi sigurne granice i poštovanje uspostavljenog poretka.
U četvrtom poglavlju knjige (279-394. str.), putem razgraničenja i zaposedanja novih teritorija, oslikan je međunarodni aspekt dešavanja. Rekonstruisani su delatnost vojnih jedinica na albanskom graničnom frontu i pokušaji pridobijanja i angažovanja albanskih odreda u zaštiti granice i održavanju reda, kao i akcija na razoružavanju stanovništva tokom 1919. i 1920. godine. U tom kontekstu su posmatrane i smrt Esad-paše Toptanija i sudbina njegovog političkog projekta. Do detalja su rekonstruisane obaveštajne akcije, vojne pripreme, zaposedanje i razgraničenje dve države na prostoru Strumice, Caribroda i Bosiljgrada. Osvetljeni su prvi koraci novih vlasti na razoružavanju stanovništva, umirivanju uzburkanih duhova, sputavanju komitske akcije i potpunom inkorporiranju navedenih oblasti u sastav Kraljevine SHS. O međunarodnim okolnostima, nerešenim pograničnim pitanjima i krhkim odnosima balkanskih država, kolega Tasić je progovorio i u delovima knjige posvećenim neuspešnim pokušajima jugoslovenskih vlasti da okupiraju Podgradec i stave pod kontrolu basen Ohridskog jezera.
Teror, koji je u raznim vidovima opterećivao svakodnevicu života na Kosovu i Metohiji i u Makedoniji, središnja je tema poslednjeg poglavlja knjige „Rat posle rata“ (395 – 470. str). Prikazani su albanski pljačkaški upadi u zapadnu Makedoniju i odgovor vojske i žandarmerije na taj ozbiljan problem koji je pretio da u potpunosti uništi ekonomsku osnovu lokalnih stočarskih zajednica. U tim delovima teksta skicirane su društvene okolnosti koje su određivale poziciju pojedinca i kolektiva, oblikovale sudbinu heroja, koji su u novim okolnostima postajali šverceri, krijumčari i zločinci, a najdirektnije se ticale vojske kao institucije, oficira i vojnika, njihovog života i funkcionisanja. Prezentovane su mere za suzbijanje delovanja VMRO, među kojima je bilo i formiranje „letećeg odreda“ četničkog vojvode Jovana Babunskog, poznatog po surovosti. Istraživanje je pokazalo da je teror „odozdo“ i „odozgo“ bio deo svakodnevice u kojoj se živelo.
Istraživanja kolege Dmitra Tasića obavljena su u okviru projekata koje je realizovao nekadašnji Vojnoistorijski institut. Izdavači ove vredne knjige su Institut za strategijska istraživanja u Beogradu i izdavačka kuća Utopija.
prof. dr Ljubodrag Dimić
