Povelja kneza Lazara

19.04.03

U izdanju "Cigoja štampe" iz Beograda nedavno se pojavila knjiga "Povelje kneza Lazara" ciji je autor Aleksandar Mladenovic, jedan od naših najuglednijih lingvista, dugogodišnji univerzitetski profesor, dopisni clan SANU, i pocasni doktor nauka dva univerziteta, u Sankt Peterburgu i u Sofiji. Svojim naucnim radom, Aleksandar Mladenovic vezan je za proucavanje istorije srpskog narodnog i književnog jezika od najstarijih vremena do sredine 19. veka. Iz te oblasti poticu njegove knjige i objavljeni radovi kojih danas ima više od cetiri stotine. Za svoj naucni rad, Aleksandar Mladenovic dobio je niz domacih i inostranih priznanja. "Povelje kneza Lazara", prema prvim usmenim pohvalama, predstavljaju ne samo knjigu koju je poznati naucnik pisao sa ljubavlju, godinama prikupljajuci i najsitnije podatke vezane za tu temu, vec su i delo u kojem se prvi put nalaze povelje jednog srpskog vladara na jednom mestu, i prvi put, na taj nacin, baš povelje kneza Lazara, sve koje su do sada poznate. O posebnostima ove knjige razgovaramo sa profesorom Aleksandrom Mladenovicem.

- Objasnite nam suštinu Vaše knjige?

– Srpski srednjovekovni vladari svoja pisma (povelje) upucivali su raznim manastirima, pojedincima, drugim sredinama van svoje države (npr. Dubrovniku) i dr. Tako je cinio, naravno, i knez Lazar (Prilepac kod Novog Brda oko 1329 – Kosovo polje 1389). Za postojanje njegovih povelja, i to ne samo u našoj sredini, znalo se odavno, jer su neke od njih bile ranije i publikovane, i to u raznim mestima: u Kragujevcu 1828. g., Becu 1858, Moskvi 1868, Kijevu 1873, Pragu 1973, Beogradu 1868, 1922, 1923, 1929, 1981... Povelje kneza Lazara, medutim, nigde i nikad nisu do sada objavljene sve na jednom mestu. To se sada cini prvi put u ovoj knjizi gde su sakupljeni svi sacuvani pisani dokumenti kneza Lazara, kao i neki koji ne poticu iz njegove vladarske kancelarije, ali se njega ticu u punoj meri. Radi se o cetrnaest povelja i jednom kratkom pismu, i svi ti spisi upuceni su manastirima: Velikoj lavri Sv. Atanasija, Sv. Pantelejmonu, Hilandaru (na Svetoj Gori), zatim Ravanici, Gornjaku na Mlavi, Drenci (kod Aleksandrovca župskog), kao i vlastelinu Obradu Dragosaljicu i gradu Dubrovniku; tu je i povelja o sudskom procesu vlastelina Crepa, kao i tri povelje tadašnjeg patrijarha Srpske pravoslavne crkve Spiridona koji njima potvrduje pomenute Kneževe povelje Hilandaru, Gornjaku i O. Dragosaljicu.

Delovi pergamenta

- Gde se danas nalaze povelje kneza Lazara?

– Originali povelja kneza Lazara a i prepisi nekih od njih danas se nalaze u manastirima na Svetoj Gori: u Velikoj Lavri Sv. Atanasija, u Hilandaru, u Sv. Pantelejmonu, zatim u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, kao i u Bolonji (Italija) i u Dubrovniku.

- Kakav je stepen ocuvanosti rukopisnih povelja kneza Lazara?

– Vrlo je razlicit a za neke od njih i vrlo tragican. Naime, ni u originalu ni u prepisu nije sacuvana Kneževa povelja manastiru Gornjaku na Mlavi a takode ni povelja patrijarha Spiridona. Prepisi iz XVIII veka ovih dveju povelja cuvali su se u Gornjaku na Mlavi do 1942. g., odnosno sve dok nisu nemacke okupacione vojne snage tada zapalile ovaj manastir pa su u tom požaru stradala i oba ova dokumenta pored mnogih drugih dragocenosti. Sreca je ipak što je ove dve povelje publikovao Joakim Vujic u svojoj knjizi "Putešestvije po Serbiji" (Kragujevac, 1828), tako da su nam one danas poznate po tom njegovom izdanju. Što se ostalih povelja kneza Lazara tice, neke su do danas dobro ocuvane (kao npr. povelja Hilandaru) a neke su dosta oštecene dospele do naših dana (npr. dve povelje upucene manastiru Velikoj Lavri Sv. Atanasija 1375/1376. i 8. avgusta 1381. g.), tako da je veci deo teksta u njima propao a onaj koji je ostao vrlo je teško citljiv. Od nekih povelja nisu sacuvani pojedini delovi pergamenta ili papira na kojem su pisane, pa se ponekad, gde je to bilo moguce, u ovom izdanju pristupalo rekonstrukciji teksta tih delova odnosno jezika u njima.

- Koji se tekstovi povelja nalaze u ovom izdanju?

– U knjizi "Povelje kneza Lazara" objavljuju se ne samo originalni rukopisi povelja (10), pisani u XIV veku, vec i prepisi pojedinih ovih dokumenata koji se, kao i originali, publikuju u celini. Tako se ovde nalaze npr. sva tri prepisa povelje kneza Lazara manastiru Ravanici (original nije sacuvan odnosno do danas nije pronaden); pored originala povelje manastiru Sv. Pantelejmona na Svetoj Gori pisane 1380/1381 – kojom knez Lazar ovom ruskom manastiru prilaže crkvu Sv. Spasa u Hvosnu (severno od Peci) – u ovoj knjizi donosi se u celini i prepis ovog istog dokumenta sacinjen negde krajem XV ili u prvim decenijama XVI veka.

Srpski narodni jezik

- Kao istoricar srpskog jezika recite nam nešto o jeziku kojim su pisane povelje kneza Lazara...

– Povelje kneza Lazara, koje su ovde prevedene na današnji srpski književni jezik, kao i drugih naših srednjovekovnih vladara, pisane su ondašnjim srpskim crkvenim i književnim jezikom, s jedne, i ondašnjim srpskim narodnim jezikom, s druge strane. Ovaj srpski crkveni i književni jezik u vreme kneza Lazara vec je imao dugu tradiciju svoje upotrebe u srpskoj sredini. To je, zapravo, srpska redakcija staroslovenskog jezika (odnosno onog slovenskog jezika na koji su Cirilo i Metodije pocetkom druge polovine IX veka preveli grcke bogoslužbene knjige). Tu redakciju u nauci nazivamo srpskoslovenskim jezikom i njime su pisani uvodni i završni delovi povelja kneza Lazara (a i drugih naših starih vladara), u skladu s ondašnjim obicajem i praksom pisanja ovakvih dokumenata. Srpskim narodnim jezikom, ili u velikoj meri tim jezikom, pisana je osnovna sadržina svake povelje. Taj narodni jezik otkriva ponekad i one crte koje danas odlikuju odredene srpske dijalekte. U jeziku povelja kneza Lazara srecemo se sa osobinama koje pripadaju dijalektu koji nazivamo kosovsko-resavskim a kojim se danas govori na dosta velikom prostoru u Srbiji: pocevši s juga od Prokletija, pa preko Peci, Vucitrna, Aleksandrovca župskog, Kruševca, Paracina, Cuprije, Despotovca, pa do Požarevca i Smedereva, odnosno do Dunava na severu i do granice s Bugarskom na istoku.

- Iz Vaše knjige naziru se i nove teme za istoricare?

– Pored niza osobina srpskog narodnog jezika iz druge polovine XIV veka, ove povelje (a pogotovo osnivacka povelja manastiru Ravanici) sadrže imena mnogih naseljenih mesta, zatim njiva, brda, reka, kao i nazive raznih lokaliteta na odredenom terenu. Ovi nazivi ovde se pominju kao mednici koji omeduju razna imanja koje knez Lazar prilaže odgovarajucem manastiru. Mnogi od toponima, zabeleženih u poveljama kneza Lazara, postoje i danas u Srbiji, i to u nepromenjenom ili u malo izmenjenom svom glasovnom liku (npr. sela u okolini Cuprije: Bigrenica, Supska, Isakovo, Moštanica i dr., ili Paracina: Šavac (Šavce), Cepure (Cepuri), Mutnica, Plana, Mirilovac i dr., ili Kline (istocno od Peci): G. i D. Jošanica (Jelšanica), V. i M. ?urdevik, Grabac i dr., ili Gnjilana: Prilepnica, Radanovce (Radanovci), G. i D. Budriga (Budrezi) i dr.). Mnogi od ovih naziva mesta i lokaliteta bice nesumnjivo predmet buducih izucavanja onomasticara, ciji ce rezultati svakako obogatiti znanja iz naše istorijske toponimije.

Andelka CVIJIC

11.03.03 Politika

Prvi put na jednom mestu sve povelje slavnog srpskog vladara

Posle zbornika "Slovensko srednjovekovno nasleđe" izdavačka kuća "Čigoja štampa", koja je, prema rečima vlasnika i direktora Žarka Čigoje, odlučna da nastavi sa objavljivanjem monografija koje se bave srpskim i slovenskim srednjovekovljem, ovih dana je objavila kapitalno delo "Povelje kneza Lazara" naučnika Aleksandra Mladenovića.

Na jučerašnjem predstavljanju knjige, čije je objavljivanje pomoglo Ministarstvo za nauku, u Biblioteci grada Beograda, u kojoj još traje prodajna izložba knjiga "Čigoja štampe", autor, inače dopisni član SANU zaslužan za mnoga istraživanja iz istorije srpskog narodnog i književnog jezika od najstarijih vremena do sredine XIX veka, govorio je pobliže o svom najnovijem delu.

Objašnjavajući da se u knjizi prvi put na jednom mestu nalaze sve do danas poznate povelje i pisma nastali u kancelariji srpskog vladara kneza Lazara u vremenu od 1375/1376. do 1388. godine, ukupno njih petnaest, Mladenović je rekao da je uz njih uvrstio i tri povelje tadašnjeg patrijarha Spiridona koji potvrđuje neke povelje kneza Lazara, one upućene Hilandaru, Gornjaku i vlastelinu Obradu Dragosaljiću.

U knjizi "Povelje kneza Lazara" stare pisane povelje su donete u originalnoj grafiji, u raščitanom tekstu datom današnjom srpskom azbukom i pravopisom, uz strogo čuvanje originalnog jezika, potom u prevodu na današnji srpski književni jezik, i, najzad, dati su faksimili svih onih povelja koje su sačuvane bilo u originalnom rukopisu iz XIV veka, bilo u prepisu. Iz ovakvog izdanja, koje će biti od ogromne pomoći naučnicima (ne samo lingvistima već i istoričarima, jer se iz tekstova povelja saznaje mnogo o istoriji tog vremena), saznaće mnogo i laici zainteresovani za ime i delo kneza Lazara koji, kako kaže Aleksandar Mladenović, nisu navikli na staru srpsku azbuku i pravopis.

Povelje kneza Lazara su upućivane manastirima Ravanici, Gornjaku i Drenči, potom kao darovnice Velikoj lavri, Svetom Pantelejmonu i Hilandaru, vlastelinu Obradu Dragosaljiću... U knjizi je i povelja Dubrovniku kojom knez Lazar potvrđuje povlastice koje je pre njega ovom gradu dao car Dušan i koje se uglavnom odnose na trgovinu.

A. C.