Pol/rod i religija

01.02.10

Etnoantropološki problemi

Knjiga Pol/rod i religija. Konstrukcija roda u narodnoj religiji Srba autorke Lidije Radulović, docentkinje na Odeljenju za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, predstavlja jedno sistematično razradeno promatranje kompleksnog pitanja (i odnosa) religije i roda. Pitanje roda, naročito kada je o religiji reč, moglo bi se okarakterisati kao relativno novo u domaćim naučnim krugovima. Autorka smatra da je radi potpunijeg razumevanja rodnog pitanja u savremenoj kulturi koncept roda neophodno najpre istražiti u tradicijskoj kulturi XIX i prve polovine XX veka.
Predmet analize u ovoj studiji je narodna religija Srba kroz koju autorka ispituje načine na koje se rodni odnosi konstruišu, opravdavaju i dalje reprodukuju, kao i mehanizme dominacije u ideološkom diskursu narodne religije. Takode, namera autorke je da te mehanizme dominacije relativizuje ukazivanjem na alternativne strategije u diskurzivnim praksama (15).
Teorijski okvir unutar koga se sagledavaju ova važna pitanja čine teorije roda i konstrukcionizam. Bogat materijal koji uključuje etnografske, istoriografske, folklorne i druge izvore, etnološku i antropološku literaturu, a manjim delom i glasilaSrpske pravoslavne crkve druge polovine XIX veka, autorka obraduje koristeći se metodom analize diskursa stalno imajući na umu, u konstrukcionističkom duhu, da je ova studija samo jedno od mogućih konstrukcija roda u narodnoj religiji Srba (82). Obazrivost autorke je vidljiva i u njenom kritičkom osvrtu spram korišćenih izvora što umnogome doprinosi ozbiljnosti izloženog istraživanja. Svoja dugogodišnja razmišljanja i istraživanja Lidija Radulović je prezentovala na oko 400 stranica organizovanih u sedam poglavlja.
Religija i rod
U prvom delu knjige, kroz poglavlja Od antropologije žene, preko istraživanja roda do istraživanja religije i roda,Teorijski pristupi istraživanju roda, Lidija Radulović nas upoznaje sa teorijskim postavkama i implikacijama promišljanja pola, roda, religije, kao i sa svojim metodološkim opredeljenjima. Pažnju najpre posvećuje prikazivanju puta kojim su se kretale ideje i istraživanja koncepata pola i roda u društvenim i humanističkim naukama.
Tokom šezdesetih godina XX veka u Americi i Zapadnoj Evropi formira se prvi talas feminističke kritike kojim se pokrenulo "žensko pitanje" odnosno problematizovao koncept polnosti tj. normi ponašanja i uloga koje su se smatrale tipično ženskim. Pripadnici ovog kritičkog talasa ženskost i muškost vide kao društveno konstruisane kategorije koje se baziraju na polnim razlikama što je proizvelo distinkciju koncepata pola/roda. Daljim razvojem formirala se nova perspektiva koja je pod lupu preispitivanja stavila i samu prirodu razlike medu polovima odnosno i nju počela da posmatra ne kao biološku datost već kao socijalni konstrukt. Sa novim rodnim perspektivama povezano je i problematizovanje koncepata koji su se do tada uzimali zdravo za gotovo, kao na primer postojanje objektivnosti, priroda, kultura. U tom smislu autorka tretira i dualizme privatno/javno, maskulinosti/femininosti, priroda/kultura u okviru posebnih potpoglavlja.
Ovakva idejna strujanja su se neminovno javila i u okviru istraživanja religije te su feminističke teoretičarke počele da govore o "nevidljivosti" žena u hrišćanskoj tradiciji kao i o položaju i ulogama žena u religijama (28). Iako bi se postojanje specifično ženskih religijskih osećanja moglo problematizovati, značajno je preispitivanje samog koncepta religije koji je u velikoj meri dotad bio shvatan kao sui generis koncept. Pored iznošenja ključnih pretpostavki ovih teorija koje nas informišu, značajan je i kritički odnos same autorke prema analitičkoj kategoriji roda koji se ogleda u isticanju kako prednosti tako i nedostataka usvajanja i primenljivosti ovog koncepta (48).
Svoju teorijsku poziciju autorka zauzima u okviru socijalnog konstrukcionizma. Ne postoji jedna teorija socijalnog konstrukcionizma već je reč o nizu teorija koje su se javile u okviru različitih disciplina, a čiji je zajednički cilj isticanje dimenzije društvene i kulturne konstruisanosti sveta koji nas okružuje, a samim tim odbacivanje postojanja univerzalne istine i objektivnosti (82). Autorka u ovom delu ističe i svoje istraživačke preferencije. U promatranju narodne religije Srba, pravoslavlja, i uopšte tradicijske kulture, koristeći se analizom diskursa, Lidija Radulović ne samo da identifikuje preovladujući diskurs i ukazuje na implikacije takvih diskursa na formiranje rodnih identiteta ili uspostavljanja odnosa moći, već istovremeno dekonstruiše i eventualne alternativne ili marginalizovane diskurse (106/107).
Rod u narodnoj religiji Srba
Kroz poglavlja Narodna religija: diskursi konstrukcije roda; Socijalna i kulturna konstrukcija pola/roda, Diskursi rodne magije, Demonologija roda) autorka nam pruža jednu drugačiju sliku narodne religije u tradicijskoj kulturi.
Pod narodnom religijom Srba Lidija Radulović podrazumeva "religiju agrarnog društva formiranu na balkanskim prostorima medusobnim uticajem nehrišćanske i hrišćanske religijske tradicije iz kojeg nastaje praktično jedna nova religija koja se mora proučavati kao istorijski, društveno i kulturno promenljiva kategorija" (115). Govoreći o religiji u Srbiji XIX i prve polovine XX veka, autorka apostrofira razliku izmedu religijske institucije (crkve) s jedne strane i religijske "prakse" koju živi najširi sloj stanovništva s druge (122). Pitanju roda u narodnoj religiji Srba autorka pristupa zanimajući se za konstrukcije roda koje nude odredeni religijski diskursi te u tom smislu izdvaja tri tipa diskursa: crkveni, interpretativno crkveni i interpretativno narodni (133). Jedna od teza koju autorka u radu iznosi i potvrduje jeste da narodna religija Srba ne počiva isključivo na hijerarhijskom principu organizacije pola i roda, pa s tim u vezi upotrebljava pojam heterarhije koji figurira kao organizacioni princip pola/roda u narodnoj religiji (137).
Kako bi pokazala neke od mogućih načina konstruisanja roda u kontekstu patrijarhalnih odnosa, autorka se okreće diskursima devičanstva, "opasne" odnosno "nečiste" i formalno moćne seksualnosti, kao i diskursu materinstva.
U promišljanju religije neophodno je dotaći se i pitanja magije. U tom smislu autorka razmatra rodnu magiju kao strategiju simboličke moći i analizira narodni i naučni diskurs kojim se magija odreduje kao ženski domen delovanja (217). Posmatrajući pravoslavlje kao jedan od važnih uticaja u konceptualizaciji rodne magije u domaćoj tradicionalnoj kulturi, autorka ne zaobilazi odnos pravoslavne crkve i magijske prakse pri čemu ističe i teškoće na koje se nailazi prilikom bavljenja ovom temom (235). Osvrćući se na pitanje "profesionalizacije" rodne magije, Lidija Radulović smatra da se predodredenost žena za bavljenje vračanjem temelji na predstavama o ženskoj seksualnosti tj. na biološkim specifičnostima ženskog tela (257). Kroz analizu fenomena žena rusalja koje su posmatrane kao primer heterarhije u narodnoj religiji, autorka pokazuje kako je muška dominacija, odnosno samo pitanje moći, relativan pojam te je u tom smislu neodrživa podela po principu religija (muška sfera) i magija (ženska sfera).
Daljom analizom koja se odnosi na demonologiju, autorka ukazuje na osnovne karakteristike maskulinih i femininih demona. Demonologija je ovde shvaćena kao "medij tradicionalne narativne kulture koji (...) reprezentacijom predstava o "muškom" i "ženskom" u mitološkoj sferi objašnjava i opravdava odnose vlasti u jednom društvu, odnosno, nameće uspostavljeni poredak i daje mu legitimitet zvaničnog načina života" (355). Analizom predstava o demonima, duhovima, vešticama, vampirima i ostalim natprirodnim bićima koja je moguće klasifikovati na osnovu pripadnosti odredenom polu, autorka ukazuje na brojna značenja koja mogu imati neka od demonskih bića u diskurzivnom kontekstu narodne religije i pravoslavlja (284). Vrednost jedne ovako kompleksne studije je nesumljiva i višestruka. Njen najveći značaj se ogleda u tome što nam pruža jedan nov, rodni pogled na narodnu religiju Srba. Svojim razmatranjem dinamičkog meduodnosa religije i roda autorka ne samo što pruža tumačenja nekih postojećih pitanja, već stvara prostor za postavljanje novih pitanja. U tom smislu knjiga Lidije Radulović predstavlja korisno i nezaobilazno štivo koje može da posluži kao dobra osnova u daljim istraživanjima kako religije tako i uopšte koncepata roda u domaćoj nauci. Zanimljiva tema, neuobičajeni pristup i jasno izlaganje čine ovu studiju izazovnom i širem čitalačkom auditorijumu.

Marija Ristivojević

01.02.10

Glasnik Etnografskog instituta SANU

Knjiga Lidije Radulović Pol/ rod i religija kompleksna je studija zasnovana na istraživanjima srpske narodne religije i običaja, a u tom smislu i svakodnevnog života žene u tradicijskoj kulturi, čime se otvara istorijska perspektiva za iščitavanje mehanizama kroz koje su funkcionisale rodne uloge, kao i rodni stereotipi. Autorka se u ovoj knjizi bavi, pre svega, konstrukcijom roda u tradicijskoj kulturi XIX i prve polovine XX veka, rasvetljavajući nam raspodelu moći između muškaraca i žena u tom periodu. Svojim veoma minucioznim i sveobuhvatnim istraživanjem, Lidija Radulović ukazuje i na brojne načine na koje je patrijarhalna kultura mobilisala religijska verovanja, kako bi se dalje produkovala i učvršćivala. Izvrstan primer za to autorka daje kroz analizu verovanja i praksi vezanih za ritualnu nečistoću trudnica i porodilja. U religijskom smislu moćne i opasne (a ovo se zasnivalo na poštovanju svetosti žene i njenoj vezi sa životom i smrću), ove žene bile su opterećene brojnim zabranama i religioznim propisima za adekvatno ponašanje, koji su imali za cilj da obezbede zdravlje deteta, a pomoću kojih su, zapravo, žene bile stavljene pod kontrolu. Ovo je samo jedan od primera brojnih kontradikcija u funkcionisanju i raspodeli moći kroz rodnokonstruisane religijske propise. Naime, upravo tamo gde se čini da je ženska moć neprikosnovena, ona biva uskraćena, ali i obrnuto. Reč je o onim aspektima ritualnog ponašanja koje je postojalo naporedo sa dominantnom religijom, a u kojem su žene uspevale da uspostave alternativnu moć, koja, kako naglašava Lidija Radulović, nije mogla radikalno da izmeni društvene odnose, ali je postojala, opstajala i dovodila u pitanje postojeći poredak. Detaljna i svestrana analiza tradicionalnih obrazaca i konstrukcije roda koju nudi autorka veoma je korisna ne samo za razumevanje njihovog načina fukncionisanja i reprodukovanja, već i za praćenje i šire sagledavanje njihovih diskontinuiteta, a nažalost, često i kontinuiteta, sve do savremenog doba. Na brojne kontinuitete autorka i sama ukazuje i referira, otvarajući nova pitanja i perspektive za buduća istraživanja.
U prve dve celine ove knjige (I Od antropologije žene, preko istraživanja roda do istraživanja religije i roda i II Teorijski pristup istraživanju roda), Lidija Radulović umešta istraživanje u dobro osmišljen teorijski okvir, koji polazi od odlične i vrlo detaljne sistematizacije radova na temu roda i religije u svetskoj etnologiji i antropologiji, ali i onih koji su publikovani na našem jeziku (s osvrtom i na, za ovu temu relevantne, radove srodnih društvenih i humanističkih disciplina, kao što su sociologija i psihologija), uz snažnu potkrepljenost i veoma vešto kretanje kroz feminističke teorije relevantne za ovu temu. Autorka navodi da feministička perspektiva ne samo da je kasno uvedena u istraživanja religije, nego je i dugo, sve do kraja devedesetih godina prošlog veka zapadala u teškoće nedovoljne problematizacije kategorije roda, nejasnih interpretacija, ili pak nedovoljne kritičnosti (pre svega u feminističkoj teologiji). Do zaokreta je došlo u onom trenutku kada se shvatilo da je u istraživanjima religije iz feminističke perspektive neophodna interdisciplinarnost, i to zbog činjenice da je reč o praksama koje predstavljaju kompleksne socio-kulturne fenomene, zbog čega perspektiva nužno mora obuhvatati različite humanističke i društvene nauke i savremene teorije. Upravo u tom smislu, pristup Lidije Radulović je sistematičan i sveobuhvatan, i to pre svega iz ugla savremene etnologije, antropologije, ali i sociologije, religijiskih i rodnih studija, a upravo to ovu knjigu čini značajnim delom za sve one koje zanimaju iščitavanje rodnih diskursa i konstrukcija rodnih identiteta kroz sinhroniju ili dijahroniju, i to u bilo kom segmentu kulture i društva, a ne samo u religijskom. Jedan od kvaliteta ove studije, koji je verovatno povezan sa autorkinim pedagoškim radom, jeste i taj što nam kroz brojne teorije i primere objašanjava na koje se sve načine konstruiše rod (uz detaljnu diskusiju o tome šta rod u teorijskom smislu znači), i to u različitim sferama života, i kako ga je sve moguće posmatrati u religiji, a da se ne zapada u zamke pojednostavljenih zaključaka.
Pored toga, prikaz i kritički osvrt na istraživanja narodne religije domaćih etnologa, sistematizacija radova sa ovom tematikom i naglašavanje problema kontekstualizacije i aktuelizacije načina na koji se hrišćanska tradicija preplitala i prepliće sa paganskom (u III poglavlju knjige Narodna religija: diskursi konstrukcije roda) čine ovu knjigu neophodnim štivom i za sve one koji žele da se upuste u istraživanja domaće religije.
Odredivši svoju poziciju u pomenutom naučnom kontekstu, Lidija Radulović je definisala svoj metod istraživanja kao analizu religijskih diskursa (hrišćanskih i nehrišćanskih) relevantnih za konstrukciju roda. U naredna četiri poglavlja autorka se zapravo bavi analizom konkretnih fenomena kroz koje se očituju rodni odnosi u srpskom društvu XIX i prve polovine XX veka, i to pre svega onih koji stoje u vezi sa ženskom seksualnošću koju je društvo imalo potrebu da kontroliše upravo zbog moći koja joj je pripisivana (neke od tema su devičanstvo, materinstvo, magija). Jedan od alternativnih aspekata religije u kome je ženska seksualnost očuvala svoju moć jeste magija, koja je nastavila da postoji naporedo sa hrišćanstvom. Ovo je otvorilo još jednu važnu temu za izučavanje rodne konstrukcije u religiji, a to je demonologija, i to ne samo kao domen u kome žene ostaju suverene, ali opasne vladarke (i to kao pripadnice privatne sfere, kojima je takav status u javnoj sferi zabranjen), već kao domen u kome nastavlja da egzistira ono što hrišćanstvo svojim propisima zabranjuje i sankcioniše, a to je nereproduktivna seksualnost (u tom smislu naročito zanimljivo je poglavlje o vampiru).
U ovoj studiji je Lidija Radulović na brojnim primerima pokazala kako je nesumnjivo da su tradicijska religija i rituali produkovali patrijarhalne odnose i prakse, ali da se ipak o apsolutnoj moći muškaraca nad ženama ne može govoriti. Knjiga Rod/pol i religija je nezaobilazno štivo za sve one koji se bave temama religije i roda. Pored toga, sveobuhvatnost tema, pristupa i originalnost dobro potkrepljenih zaključaka i interpretacija čine da čitanje ove knjige predstavlja ogromno zadovoljstvo i podsticaj koji su veoma važni za svakoga ko se bavi bilo kojom vrstom istraživanja i pisanja.
Lada Stevanović

01.01.10

Antropologija

Knjiga Pol/rod i religija: konstrukcija roda u narodnoj religiji Srba je nastala na osnovu skraćene doktorske disertacije Lidije Radulović, odbranjene na Odeljenju za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu 2007. godine. Ujedno predstavlja i rezultat rada na projektu Antropologija u XX veku: teorijski i metodološki dometi, koji finansira Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije.
Predmet istraživanja autorke je socijalna i kulturna konstrukcija roda u narodnoj religiji Srba u XIX i prvoj polovini XX veka. Osnovni teorijski okvir istraživanja je socijalni konstrukcionizam, a metod je analiza diskursa. Istraživanje se temelji na etnografskoj građi koja se, u duhu konstrukcionizma, posmatra kao konstrukcija etnografa, nastala na osnovu konstrukcije (muških) ispitanika. Autorka sebi postavlja nekoliko ciljeva: da pokaže kako se putem vere konstruišu, opravdavaju i reprodukuju rodni odnosi, koji ne počivaju isključivo na androcentričnoj hijerarhiji; da ukaže na mehanizme dominacije u ideološkom diskursu narodne religije, identifikujući preovlađujući diskurs i ukazujući na udeo koji takav diskurs ima u formiranju rodnih identiteta ili uspostavljanju odnosa moći; da izdvoji alternativne strategije u diskurzivnim praksama, što dalje omogućava relativizaciju mistifikacije izvora potčinjavanja žena.
Između predgovora i zaključka se nalazi šest poglavlja. U prvom poglavlju (Od antropologije žene, preko istraživanja roda do istraživanja religije i roda) autorka se bavi razvojem istraživanja koja su se u društvenim naukama i humanističkim disciplinama kretala od istraživanja žena, preko istraživanja pola/roda, do istraživanja religije i roda. Ona se u ovom delu osvrće ina osnovne pojmove teorije roda, kritikujući neke epistemološke principe klasičnih društvenih nauka, biološki determinizam, koncept binarnih opozicija, kao i tradicionalna shvatanja maskulinosti, femininosti i seksualnosti. Drugo poglavlje (Teorijski pristupi istraživanju roda) se osvrće na konstrukcionističku paradigmu istraživanja roda, Burdijeovu teoriju o simboličkom i svetom kapitalu. Zatim se bavi metodološkim okvirom istraživanja – analizom diskursa. U trećem poglavlju (Narodna religija: diskursi konstrukcije roda) autorka se kritički osvrće na neke pristupe istraživanja narodne religije, oslanja se na analizu konstrukcije roda u narodnoj religiji i preispituje tezu o hijerarhiji kao osnovnom principu organizacije pola i roda u narodnoj religiji Srba. Četvrto poglavlje (Socijalna i kulturna konstrukcija pola/roda) tretira konstrukciju patrijarhatskih odnosa pola/roda i različitih diskursa koji su s njom u vezi (diskurs devičanstva, diskurs seksualnosti i diskursi materinstva). U okviru diskursa materinstva autorka izdvaja pravoslavni diskurs materinstva koji predstavlja idealan model majke u tradicijskoj kulturi Srba i diskurse magijskih praksi i tabua koji se javljaju kao strategije u izgradnji alternativnog diskursa materinstva. U petom poglavlju (Diskursi rodne magije) autorka se bavi problematizovanjem rodne magije i odnosom pravoslavne crkve prema magiji. Analizom fenomena rusalja kao primera ’’profesionalizacije’’ proročke prakse, ukazuje da je povezivanje religije i proročke funkcije sa muškim i magije sa isključivo ženskim poljem delovanja teorijska konstrukcija koja ne odgovara društvenoj realnosti. U šestom poglavlju (Demonologija roda) autorka polazi od osnovnih karakteristika maskulinih i femininih demona, a zatim detaljno analizira neka od demonskih bića u ljudskom obličju. Ukazuje na to da su ženski demoni češće predstavljeni suprotno od stereotipnih ženskih karakteristika u patrijarhalnom društvu, što delimično važi i za muške demone. Posmatra konstrukciju pola/roda na primeru zduhaća i veštice, rodnu ’’sudbinu’’ veštice i vampira, kao osujećenog mitskog (maskulinog) pretka.
Autorka se odlučila da putem analize roda dođe do drugačije slike o narodnoj religiji u tradicijskoj kulturi. Sa druge strane, istraživanjem narodne religije došla je do jedne drugačije slike o kulturnoj konstrukciji roda i rodnih odnosa. Osnovna teza koja se provlači kroz rad ističe da narodna religija Srba ne počiva isključivo na hijerarhijskom principu organizacije pola/roda, gde, preraspodelom uloga u religijskoj sferi, jedan pol/rod zauzima niži položaj u odnosu na drugi. Autorka podvlači da je narodna religija područje heterarhije moći u tradicionalnoj kulturi Srba. U tom smislu, ne postoji apsolutna moć muškarca, već se u području svetog vrši preraspodela religijske moći zavisno od situacije i konteksta. Ona stavlja akcenat na fenomen konstrukcije ’’muškog’’ i ’’ženskog’’, kao i njihovog međusobnog odnosa u tradicijskoj kulturi Srba u XIX i prvoj polovini XX veka. Na ovaj način se dovodi u pitanje androcentrična hijerarhija i ukazuje na manjkavost dualističke koncepcije.
Ovaj rad nam nudi temeljan prikaz razvoja teorija i teorijskih koncepata koji se bave istraživanjem roda, sa posebnim akcentom na studije religije i roda. Zatim, analizom različitih diskursa u okviru narodne religije, sistematično prezentuje socijalne i kulturne konstrukcije pola/roda. Tako autorka, koristeći perspektivu istraživanja roda, na jedan, u domaćoj nauci, novi način promišlja narodnu religiju Srba. Ona postavlja niz pitanja koja bi mogla pokrenuti dalja istraživanja, s ciljem da se unaprede empirijske i teorijske konceptualizacije religije i roda.
Nataša Mladenović