Politička teorija 1

22.12.07 Nova srpska politička misao

Srpska politička misao je obogaćena kapitalnim delom svetskog nivoa, prvim tomom knjige Politička teorija, Vojislava Stanovčića. Enciklopedijsko po širini zahvata, a par excellene teorijsko i kritičko po dubini analiza i ocena, najobuhvatnije delo iz oblasti političkih nauka u nas, za koje je više kompetentnih autora koji su objavili svoje prikaze ovog rada dalo ocene da se ovo delo može s pravom uporediti i sa značajnim radovima te vrste, koja su u XX veku u svetskim razmerama predstavljala doprinos političkoj teoriji i političkoj nauci. Kao rezultat višedecenijskog rada, istraživanja i proučavanja, u knjizi se propituju temeljna pitanja čoveka i savremenog društva, pre svega sa moralnog stanovišta, ali u kontekstu istraživanja odnosa političkih teorija i institucija. U tom smislu, ova knjiga uspostavlja standarde za dalji razvoj političkih nauka u Srbiji, nudeći istovremeno na svetskim vekovnim iskustvima i lepezu odgovora koja kao deo političke teorije mogu biti od pomoći i u objašnjavanju izazova i iskušenja našeg vremena. Knjiga i počinje razmatranjem političkih ideja i institucija kao odgovora na izazove kakve predstavljaju trajni problemi političkih zajednica. I već na početku upućuje da su među najvećim izazovima oni koji se tiču političke vlasti i borbe za vlast i premoć, a sve to u vezi i sa povezanošću karaktera političkih zajednica sa društvenom prirodom čoveka (zoon politikon-a). Ali, knjiga je multidisiplinarna i gotovo da nema relevantne teme iz oblasti društvenih nauka kojoj nije posvećena zaslužena pažnja.
Politička teorija I je prvi od tri predviđena toma. U prvom tomu, lako se može zaključiti, daje se ono što je opšte i to nam kao jedan vodič otkriva kakav će biti pristup autora problematici teorija, odnosno ideja i institucija u ostala dva toma. U uvodnom delu koji nosi naziv Panoptikon političkih ideja, nalaze se poglavlja Izazovi i odgovori (jer autor i ideje i ustanove tretira kao odgovore na izazove političkog života); Temelji poredaka i civilizacija (koje nalazi u normativnim, religijskim i moralnim, meta-pravnim poretcima na kojima počivaju ljudske civilizacije i služe kao osnova za socijalizaciju i očovečavanje ljudi, a autor se poziva na druge pisce koji smatraju za najveći ljudski izum - normu za čiji prekršaj sledi sankcija); Učenja o smislu istorije (gde pokazuju uzaludnost traganja za filozofijama koje bi unapred objasnile i predvidele istoriju); Sukob i poredak; Etika i politika; Čovek: podanik ili građanin?; i Dela značajnih istoričara i lepe književnosti o karakteru političkih pojava.
Prva knjiga, koja nosi naslov Karakter političkih teorija, sastoji se od tri dela: Prvi, Osnovni pojmovi o prirodi političkog; drugi, Epistemološko-metodološki problemi; i treći, Problematizacija razvitka političkih teorija. Odabrana bibliografija na sto četrdeset strana je podeljena u pet delova i veliki broj odeljaka koji obuhvataju radove određenih tematskih i problemskih celina.
Kako sam pisac knjige kaže, u ovom radu sledio je antropocentrični pristup “umereno naklonjen slobodarskim idejama, jer se čovekov položaj uzima kao polazište u razmatranju političkih ideja i ustanova i u tome se oslanjao na školu tzv. “modernizovanog liberalizma” [što je najbliže poimanju slobode kod Džona Loka i Džona Stjuarta Mila]. U knjizi se razmatra uloga ideja i ustanova, njihovo rađanje, rešenje i umiranje, vršenje uticaja i podložnost promenama, evolutivnim ili naglim i nasilnim putem, tokom dugog vremenskog perioda od najstarijih početaka do današnjih dana (pri čemu se naglašava trajna tendencija da se ideje ovaplote u institucije kao relativno trajne obrasce ponašanja). Takođe se ukazuje i na paradoksalnu stranu ideja. Iako je nekada očigledno da su ideje bile zamišljene da u datim situacijama donesu poboljšanje ili opšte dobro, pravdu, jednakost, slobodu ili da učvrste vrline, u stvarnosti su one često postajale izvor ili uzrok nevolja, stradanja, terora (crnog, belog, crvenog, zelenog), do te mere da bi ih se zgražavao i sam autor koji ih je stvarao. Prema svim idejama i institucijama, Stanovčić se odnosi kritičko-analitički i racionalno-skeptički. Kod njega je uvek iznova prisutan odnos etike i politike. To je jedna od optika kroz koje posmatra ulogu ideja i ustanova, a podjednako koristi i druge kao što je odnos slobode i autoriteta, odnosno on bi rekao autoriteta zakona, jer i vladavina zakona, kao vladavina prava čini ovo trojstvo kategorija normativne prirode kroz koje posmatra i filtrira ideje i ustanove. No, ovo ne znači da autor ne poklanja pažnju onim idejama i institucijama koje ne bi izdržale njegovu kritiku i optiku. Baš naprotiv, i prema tomu I i prema onome čime nagoveštava ostala dva (čijim sadržajem smo se koristili), on upravo posebno pažnju poklanja idejama i institucijama koje dolaze pod njegovu kritiku.
Analiza političkih teorija i institucija i praćenje njihove istorije, kao tema ove knjige ne može se pratiti bez uslova u kojima one nastaju i deluju. U tom smislu, oni se razmatraju u kontekstu stanja i razvitka sa drugim misaonim tvorevinama koje su bliske političkim teorijama, kao što su pravna teorija, pravna filozofija, sociologija, istorija, etika, delimično i učenja velikih svetskih religija.
Dosta pažnje u ovoj knjizi posvećuje se kako antičkim, koji su to počeli, tako i savremenim autorima koji ponovo razmatraju problematiku najboljeg društvenog uređenja (nakon što je ta tematika u političkoj nauci XX veka bila potisnuta), a više savremenih teoretičara, kao što su Volcer, Rols, Nozik, Dvorkin zaokupljeni su tom temom (v. Poglavlje Etika i politika). Kako piše Stanovčić, “Razmatraanje o najboljim političkim oblicima predstavljala su “opšte mesto” u velikim delima političke filozofije” (str. 378). Institucionalizacija ostvarivanja dobra trebalo bi da bude deo dobre politike. Poimanje politike i političkog značajno okupira autora, a ono se razlikovalo u različitim vremenima i kod različitih autora. Osvrtanjem na više pokušaja da se definiše političko, autor zaključuje da se od svakoga može ponešto uzeti, ali i da se svakome može staviti neki prigovor u ime nekog drukčijeg poimanja političkog, bilo da se radi o Platonu i Aristotelu, Loku i Hobsu ili Rolsu i Noziku.
Stanovčić polazi od toga da ljudska bića po svojoj prirodi (zoon politikon) moraju živeti u zajednicama, ali da oblici zajedničkog života nisu prirodno dati, već ih ljudi kao u načelu slobodna i potencijalno razumna i moralna bića, udruženi u različite oblike, pronalaze kultivišu i menjaju, nekada ruše. Mudre, racionalne, razložne ideje, za koje je čovek prirodno obdaren (umom prosvetljen), stoje i iza normi i iza institucija.
Iako je i ranije bilo značajnih političkih ideja, “tek sa Platonom i Aristotelom počinje sistematsko proučavanje karaktera političkih pojava, kao i ranijih političkih ideja, kao sistematsko izlaganje misli o politici, tj. izlaganje političke teorije, i to u dva njena i danas najvažnija vida- normativne i empirijske političke teorije” (str. 364).
Sistematska teorija se izlaže kroz analizu odgovarajućih koncepcija i osnovnih kategorija, a ona je u I tomu tek nagoveštena kroz nekoliko paradigmi, dihotomija i antinomija: poredak (vlast) i sloboda; teorija i praksa, normativna i empirijska teorija; činjenice i vrednosti, “apostoli reda” i “apostoli slobode”. Jer, tom problemu će biti posvećen III tom.
“Paradigma normativno i stvarno naprosto je jedan obrazac za proučavanje odnosa političkih ideja i institucija” kaže Stanovčić (str. 379) i podvlači razliku između realističkog pristupa, koji se bavi pitanjem šta vlast čini i normativističkog, za koji je važno kakva bi vlast trebala da bude . (str. 407).
Na više mesta se u knjizi se razmatra pitanje ideologija, pa i kako ideje i ideologije mogu imati različite uloge: saznajnu, integrativnu, regulativnu, usmeravajuću, legitimizirajuću. (str. 273). Autor upozorava: “Svaka ideja koja može naići na podršku može postati vladajuća tokom nekog vremenskog perioda” (str. 282). Ideologije mogu biti okrenute čovekovom oslobađanju, ali i porobljavanju (str. 395). Njihovi tvorci teže da one budu zavodljive kao “opijum za intelektualce” (Remon Aron). Od shvatanja da su ideologije “skup ideja koje su usmerene da budu ostvarene u praksi” (str. 295), išlo se na proširivanje tog pojma, tako da danas, “u zavisnosti od pisca obuhvata različite stvari – ideje, ideale, politička shvatanja, skupove stavova prožete ciljevima koji se odevaju u vrednosti, vere, uverenja, učenja, doktrine, pogled na svet” (str. 395). Po Stanovčiću, “uloga ideologija je da što veći broj ljudi pridobijaju za izvesne ideološko političke projekte i pokrete kako bi se ostvarile ili sprečile izvesne društvene promene” (str. 67).
Tokom istorije političke misli, više političkih pisaca je razmatralo pojam moći, njenog osvajanja, vršenja, zloupotrebljavanja, ali i ograničavanja. Po Raslu ljubav prema moći je glavni pokretač koji dovodi do promena koje treba da proučavaju društvene nauke: “..od neograničenih želja čovekovih glavne su želja za moći i slavom” (str. 417). Problem je u tome što se žeđ i želja za moći ne može ugasiti njenim dosezanjem, već glad i žeđ za njom postaje sve veća i veća, kao što se žeđ ne može ugasiti slanom vodom. Može se reći da što je moć vlastodržaca veća to je njihov osećaj sigurnosti manji, jer su u strahu od podvlašćenih.
Stanovčić posebnu pažnju posvećuje odnosima prava i politike, istorije i politike, a naročito razlici između prirodnih i društvenih nauka. U poglavlju o odnosu prava i politike postavlja se pitanje da li je pravo ono što je pravedno ( ius quod iustu est ) ili ono što je naređeno ( ius quod iussum est ) (str. 40). Na jednoj strani su autori koji su smatrali da su moć i sila ispred prava. Za Stanovčića, “Pravo je verovatno najvažnije sredstvo ograničavanja politike i to u oba svoja značenja: kao skup normi u jednom sistemu prava koje odnose moći i vlasti regulišu, i kao skup individualnih prava (prava u subjektivnom smislu) koja takođe predstavljaju granicu svakoj vlasti koja takva prava poštuje” (str. 423). Međutim, pravo ima i distributivnu ulogu. Takođe, norme, ako su racionalne, mogu biti interiorizovane i ljudi ih prihvataju kao deo svesti i tradicije, čak i ako su nepisano pravo. Predstave i svest o pravu u značajnoj meri će uticati na ostvarenje tog prava (str. 510).
Posebnu pažnju u proučavanju političkih pojava i problema, autor posvećuje vrednovanju – “svako pitanje najboljeg političkog i društvenog uređenja podrazumeva vrednovanja” (str. 439). Reč je o razlikovanju indikativnih i vrednosnih sudova, odnosno, onoga što jeste i onoga što treba . Oslanjanje na činjenice je i za Stanovčića u nauci, politici i životu veoma važno, ali on smatra, pojednostavljeno rečeno, da ciljevi života, pa i politike, moraju biti prožeti izvesnom skalom vrednosti, a da se naučnici pridržavaju metodološke rigoroznosti, ali sa svešću da tek otkrivanje istina o društvenom i političkom životu može biti dobar temelj za utvrdjivanje humanističke vrednosti za koje će smisao dobrog života biti orijentir i oslonac u borbi protiv real-politike prožete partikularnim i uskim interesima i težnjom za opštom dominacijom. Kao primer vrlo naglašenog isticanja značaja uloge vrednosti može se uzeti navedeni stav Alfreda Vebera, koji kaže da je celo naučno traženje vezano za vrednosti (str. 383). Stanovčić ukazuje na stavove Gabrijela Almonda, po kojem u političkim naukama nema ni strogog determinizma kad se uzmu brojni mislioci XVII i XVIII veka kod kojih je preovladavao mehanicistički pristup, prema kojem bi se društvena zbivanja odvijala slično radu navijenog časovnika, niti se pak radi o potpunoj neodređenosti koju on upoređuje s kretanjem vazdušastih oblaka na nebu (str. 496). Razlikovanje jeste i treba, odnosno činjenica i vrednosti od Kanta i Mila, ima ulogu jednog od najvažnijih metodoloških principa. Maks Veber spada u one autore koji je doprineo razdvajanju analize činjenica od vrednosti u društvenim naukama. Pa opet, on je u svom eseju Politika kao poziv insistirao na etici odgovornosti, a u eseju Nauka kao poziv poručuje: “odupri se zlu, inače ćeš biti odgovoran za njegovu premoć”. Veber, takođe, kaže, “Čovek nikada ne bi dostigao ono što je moguće kad ne bi stalno iznova posezao za onim što je nemogućno” (str. 505). Društvene nauke su uvek potencijalno u opasnosti da služe nekome ili nečemu. Leo Štraus u radu Prirodno pravo i istorija , kaže da će poslenici društvenih nauke u XX veku učiniti ono što bi uradio Makijaveli, a to je da će s podjednakom spremnošću služiti i tiranima i slobodnim ljudima osim ako napuste dogmatsku doslednost (str. 505).
Vojislav Stanovčić se osvrće i na jedno veoma aktuelno pitanje teorijskog interesovanja i praktične politike koje se podvodi pod pojam konstitucionalno-institucionalni inžinjering, kojim su se bavili mnogi autoriteti empirijske političke teorije, koji su se već oprobali u oblasti normativnih političkih teorija (Robert Dal, Džejms Bjukenen, Vinsent Ostrom, Danijel Elazar). Naime, normativna teorija i normativni ideali su polazna pretpostavka inžinjeringa u oblasti ustanova, ustavnih i političkih sistema, bez obzira koliko oni beže od vrednosti i značenja s kojima su povezane društvene pojave i društvene nauke. Institucije se ne mogu jednostavno nakalemiti, nezavisno od tradicije i konteksta. Dve, relativno nove discipline političkih nauka – politička kultura i politička antropologija, najbolje potvrđuju da “iste ustanove u različitim političkim kulturama daju različite rezultate, a još veću ulogu imaju u proučavanju političkog ponašanja i uslova koji na njega utiču” (str. 600). Zato je veoma važna uporedna dimenzija i uporedno proučavanje političkih ustanova (institucija).
Stanovčić daje i jedan istorijski luk razvoja političkih ideja od Istoka na Zapad. Najstarija razmišljanja o društvu i politici sa starog Istoka data su u mitovima, književnim delima, spisima religijskog karaktera, a politički okvir u kojem je ta misao nastajala bio je orijentalni despotizam. Međutim, politička misao starog Istoka je fragmentarna i nije se uspela na nivo konzistentne političke teorije. Antička politička misao je na samom početku dostigla visoke domete, a centralna politička institucija bio je polis. Srednjovekovna politička misao bila je pod jakim uticajem crkve i obeležena je odnosom crkve i države, božje i zemaljske države, a to je “jedna od najduže održanih kontroverzi”. Za ovaj period se vezuje i povratak idejama o društvenom ugovoru i vladavini prava, a tzv. koncilijarne teorije po kojima crkvom treba da upravlja koncil (savet, skup episkopa, biskupa), a ne papa, neposredno su uticale na rađanje teorije o političkom predstavništvu i parlamentarnom obliku vladavine. Novovekovne teorije se označavaju kao moderne, iako ne postoji potpuna saglasnost oko periodizacije ovog dela istorije, jer neki za kraj srednjeg i početak novog veka vezuju za Renesansu, drugi vezuju za konkretan događaj, tj otkriće Amerike (1492.), a treći za Francusku revoluciju (1789.). Novi vek sa Renesansom i Humanizmom donosi drugačiji pristup kojim razara srednjovekovne hrišćanske predstave i sa tzv. “čistom politikom” koja se ne obazire na moral i religiju (Makijaveli), kao i sa teološkom interpretacijom uloge crkve (reformacija sa M. Luterom i Ž. Kalvinom). U XV i XVI veku država je u centru pažnje sa teorijom “državnog razloga” (Makijaveli i Gvičardini), ali i sa teorijom suvereniteta (Žan Boden i Tomas Hobs), kojom se opravdava njen autoritarni karakter. Nešto kasnije, novi vek donosi i drugačiji trend u razvoju političke misli, na pretpostavci prirodnih prava i društvenog ugovora, razvijaju se teorije ograničavanja vlasti kako bi ona služila svrsi za koju se pretpostavlja da je uspostavljena. Politička misao se koncentriše na teorije demokratije, ograničenja vlasti, vlade po pristanku (Lok), vladavinu većine. Ako država ne štiti prirodna ljudska prava na život, slobodu i svojinu, pravo je građana da je svrgnu revolucijom. Ove liberalne ideje od Altuzijusa, Loka, Monteskjea, “Federalista”, našle su svoj praktični izraz u Američkoj i Francuskoj revoluciji koje su i inspirisali. Od druge polovine XVIII veka počinje nova faza u razvoju političkih ideja sa Kantom, Fihteom i Hegelom, koji, kako ističe Stanovčić, daju gotovo poslednji pokušaj da se na sistematičan način obuhvate filozofija prirode, društva, prava i politike u stilu klasične političke filozofije. Neposredno nakon toga počinje period ideologija. Kako ističe autor, “u popularnim tumačenjima novije istorije društvene misli – XVIII vek je često tretiran kao `doba razuma`, XIX vek kao `doba ideologija`, a XX vek kao `doba analize`”. Međutim, po Stanovčiću, iako se XX vek s pravom naziva vek analize jer je u njemu došlo do procvata političkih nauka kao akademskih disciplina, ipak su u praksi političke ideologije više došle do izražaja nego u prethodnim vekovima (str. 643).
Jedna od prvih premisa za političku teoriju i filozofiju, naglašava Stanovčić, jeste pitanje o suštini ljudske prirode, kao činioca političkog i uopšte društvenog ponašanja. Još od Aristotela se može pratiti ideja da je čovek društveno biće ili politička životinja ( zoon politikon ), a ta postavka je osnov za asocijavističku političku teoriju. Stanovčić ukazuje kako tri među najvećim evropskim političkim misliocima - Hobs, Lok i Ruso - imaju tri različite koncepcije političkog sistema a te koncepcije počivaju na različitom shvatanju čovekove prirode. On najviše naglašava osnovne ideje Lokova učenja, jer obe druge mogu voditi autoritarnim ili totalitarnim sistemima, dok ove polaze od čoveka kao razumnog bića, koje shvata da u društvu individue moraju uzajamno poštovati osnovna prava drugih ljudi na život, telo, slobodu i radom stečenu svojinu kao prirodna prava i da slobodu mogu uživati u okviru razumnih zakona uspostavljajući vlast po pristanku onih kojima vlada i smenjujući je ako se izvrgava u tiransku.
Od Platonovih elitističkih koncepcija o filozofima-upravljačima, preko teorija o božanskom poreklu kraljevske vlasti, ili predodređenosti aristokratije, do savremenih mehanizama izbora i predstavničke demokratije, postavlja se uvek aktuelno pitanje ko bi trebalo da vlada. Stanovčić piše: “Ko treba da vlada? Kakve osobine taj treba da poseduje? Kako se vrši selekcija onih koji upravljaju? Po kojoj osnovi dolaze na vlast (nasleđem, izborom, uzurpacijom, obrazovanjem pa putem birokratskih lestvica ili penjanjem kroz oligarhiju političkih partija i drugim putevima) kako se odabiraju (po poreklu, znanju, snazi, viteštvu, junaštvu, čojstvu) pripadnici vladajuće elite ili se nameću svojom veštinom, agresivnošću, lukavstvom, krađom izbora, podrškom uticajnih grupa uključujući one koji raspolažu bogatstvom, medijima, ili silom, (vojskom, tajnom policijom, paramilitarističkim formacijama)” (str. 646).
Načelne razlike u shvatanju mislilaca o karakteru ljudskih zajednica dovele su do podela među velikim misliocima na apostole poretka: Hobs, Hegel, Staljin, kao i mnogi konzervativni politički mislioci i ideolozi fašizma i apostole slobode: Aristotel, Akvinski, Lok, Monteskje, Džeferson, Konstan, Mil, Spenser i drugi (str. 263 i 687).
Ako se može izneti svoje čitanje ovog dela, ne bi smo mogli a da ne primetimo da je autor imao nekoliko ideja vodilja, koje mogu biti adekvatan orijentir, vodič i putokaz za dalja proučavnja i istraživanja u oblasti političkih nauka: Prvo, on se i lično i autorski rukovodi antičkom vrlinom - umerenosti koju podupire apelom Dositeja Obradovića - “čuvati se misli preteranih”. Drugo, osnovna nit koja se provlači u delu je ideja slobode, koju je Hegel u Filozofiji istorije opisao kao napredovanje”svetskog duha” od situacije u kojoj je samo jedan bio slobodan (istočnjački despot), preko situacije kada je veći broj, ali ipak samo manjina slobodna (u antičkim gradovima-državama), do zapadnih država u kojima su svi slobodni kao građani. Treće, traganje za suštinom “političkog”. Po Vojislavu Stanovčiću “suštinu političkog” čini traženje modaliteta zajedničkog života, a to znači i ustanova, obrazaca, “boljih” i “najboljih oblika” i niza elemenata koji se tiču regulisanja i usmeravanja života u zajednicama” (str. 354). Četvrto, ideja po kojoj je u odnosu na svako upravljanje i vladanje ljudi (nad ljudima) bolja vladavina zakona, odnosno vladavina prava, imajući u vidu ideje ograničavanja vlasti, od prirodnih prava, društvenog ugovora, podele i kontrole vlasti, do konstitucionalizma i ljudskih i građanskih prava i sloboda. Kako piše autor: “dobra pravila nije lako smisliti, ali ih je daleko teže primeniti. Tome se suprotstavljaju mnogobrojne slabosti ljudske prirode” (str. 56). Nije lako obezbediti da zakoni budu dobri, niti izabrati one koji bi bili dobri zakonodavci - napisao je citirajući Aristotela. (str. 139). Peto, vođenje brige o značaju ljudske prirode, pri čemu se od Aristotela prati ideja čoveka kao društvenog bića predodređenog za život u zajednici sa drugim ljudima, pri čemu je najveća kazna izolacija od takvog života. Šesto, značaj političke kulture. Stanovčić poručuje: “Politička kultura, kao i opšta kultura, jeste nešto što se mora negovati, razvijati, unapređivati, a to sporo i teško napreduje, baš kao i menjanje nasleđene ili s vremenom stečene političke kulture jednog društva” (str. 696). Sedmo je neophodnost vrednovanja normativne političke teorije uporedo sa empirijskom i razlikovanje karaktera društvenih od prirodnih nauka. Raspravljanje o društvu teško da može isključiti vrednovanje kako to zahteva stroga nauka, nadahnuta tzv. vrednosnim neutralizmom. “Moramo, međutim, napomenuti da se vrednosnim sudovima ne može “pokriti” niti opravdati pristrasnost koja nema činjeničnu podlogu” (str. 385). Stanovčić se drži pravila po kojima teoretičar mora uvek preispitivati svoja stanovišta i otkrića jer “filozof prestaje biti filozof onog trenutka kad `subjektivna sigurnost` u jedno rešenje nadvlada svest o problematičnosti takvog rešenja” (Blez Paskal).
Autor nastoji da ukaže da samo razumnim normama i standardima života i ponašanja, kao i širenjem samosvesti i moralne autonomije, čovek može očuvati ljudskost (humanost) pred društvenim silama.
Nakon vremena kada se periodično javljala sumnja u samu političku nauku (“tiranima nije potrebna politička nauka” osim kao učenje o tehnici vladanja), delo Vojislav Stanovčića je temeljno i utemeljujuće, čak i za najveće pobornike sile koji su smatrali da je politička veština dovoljna i bez političke nauke. Stanovčićev odgovor glasi: “Moguća je politička veština bez političke nauke, ali to je kao lečenje bez odgovarajućih znanja medicinske nauke, što znači da može biti vrlo opasno. Pa ipak, ima nadrilekara koji uživaju veliku popularnost” (str. 594) .
Vojislav Stanovćič je nakon svojih radova Političke ideje i religija 1 i 2 (dva izdanja: 1999. i 2003), Vlast i Sloboda (2003), Moć i legitimnost (2006, nakon nemačkog izdanja u Sent Galenu – Macht und Legitimität , 2003) i Politička teorija , potvrdio da je jedan od retkih teoretičara enciklopedijske širine znanja, ali čija je još važnija osobina koja dolazi do izražaja u njegovim radovima - poniranje u korene i dubine znanja, uz skladno razvijanje globalnih koncepcija o velikim tematskim celinama i istovremeno ispunjavanje tik širokih okvira sa saznajno i metodološki relevantnom građom u kojoj je puno zanimljivih pojedinosti. Ovo delo jedinog akademika-politikologa, doista je zasluženo dobilo nagradu grada Beograda kao najbolji rad iz oblasti društvenih i humanističkih nauka objavljen u 2006. godini.

01.12.07

Godišnjak FPN

Političke nauke u Srbiji obogaćene su kapitalnim delom kakvo doista predstavlja prvi tom rada Vojislava Stanovčića Politička teorija. Čini nam se, da je, radi onih čitalaca, do čijih će ruku stići ovaj osvrt koji dajemo, važno ukazati na karakter ocena koje su o Stanovčićevoj Političkoj teoriji dali naši najbolji poznavaoci današnje svetske literature iz oblasti političkih teorija, političke sociologije, teorije političkih sistema, političke antropologije, pravne filozofije, pravne teorije, etike, teorije kulture i drugih srodnih ili sa navedenima povezanih disciplina i oblasti. Oni su delo o kojem pišemo svrstali među radove najviših dometa. Nema nikakve sumnje da je to delo enciklopedijsko po širini zahvata, a par excellence teorijsko i kritičko po dubini analiza i ocena, a u isto vreme i najobuhvatnije delo iz oblasti političkih nauka u nas.
Politička teorija I je prvi od tri predviđena toma. Zato pisac u prvom tomu daje ono što je opšte i to nam kao vodič otkriva kakav će biti pristup autora problematici teorija, odnosno ideja i institucija u ostala dva toma. U uvodnom delu I toma, koji nosi naziv „Panoptikon političkih ideja“ (str. 15-245), nalazi se sedam poglavlja, čije ćemo naslove navesti, jer se njima prikazuje, ali ne iscrpljuje polje političkog: „Izazovi i odgovori“ (jer autor i ideje i ustanove tretira kao odgovore na izazove političkog života, a prati i proces preobražaja ideja i teorija u institucije, pri čemu se nameće misao da prve imaju i ulogu semena, a ustanove „ploda“ koji može biti i slatak i gorak, pa i otrovan);
„Temelji poredaka i civilizacija“ (a temelje nalazi u normativnim, religijskim i moralnim, meta-pravnim, potom pravnim porecima na kojima počivaju ljudske civilizacije i služe kao osnova za socijalizaciju i očovečavanje ljudi; autor se poziva i na druge pisce koji za najveći ljudski izum smatraju normu, tj. pravilo civilizovanog ponašanja za čiji prekršaj sledi sankcija); „Učenja o smislu istorije“ (gde pokazuje uzaludnost traganja za filozofijama koje bi mogle unapred objasniti i predvideti bar osnovne tokove i pravce istorije); „Sukob i poredak“ (najveća pošast koju ljudi u međusobnim odnosima neprestano izazivaju, a najviši umovi velikih religijskih i političkih učenja se trude da nađu put do „večnog mira“); „Etika i politika“; „Čovek: podanik ili građanin?“; i „Dela značajnih istoričara i lepe književnosti o karakteru političkih pojava“ o čijoj ćemo sadržini nešto više reći u nastavku.
Prva knjiga, glavni deo I toma, koja nosi naslov „Karakter političkih teorija“ (str. 247-698), sastoji se od tri dela: Prvi daje Osnovne pojmove o prirodi političkog (str. 247444); drugi tretira Epistemološko-metodološke probleme (str. 445-558); a predmet trećeg dela je Problematizacija razvitka političkih teorija (str. 559-698). Odabrana bibliografija na sto četrdeset strana (str. 699-838) je podeljena u pet delova i veliki broj odeljaka koji obuhvataju radove određenih tematskih i problemskih celina.
Najpre ćemo ukazati na neke ocene koje je o ovom delu izreklo više kompetentnih autora, po čijem jednodušnom mišljenju ova Politička teorija može s pravom da se upoređuje sa značajnim radovima te vrste, onim delima koja su u XX veku u svetskim razmerama predstavljala doprinos političkoj teoriji i političkoj nauci.
Dr Slobodan Beljanski je o ovoj knjizi objavio relativno kratak tekst, ali vrlo pregnantne sadržine, koji je zamislio kao kratak „Uvodnik za knjigu Vojislava Stanovčića, Politička teorija“ (nedeljnik Vreme, 5. jula 2007, str. 30 i 31). Taj prikaz otkriva i da je njegov autor veoma upućen u pravno-teorijsku i srodnu, ali i mnogo širu problematiku društvenih teorija, istoriografije i književnosti, kao i da uviđa značajnu ulogu koju delo koje prikazuje može imati u razvijanju liberalno-demokratske političke kulture i svesti u našem društvu. Posle ukazivanja na strukturu i sadržinu Političke teorije i osvrćući se na izuzetno interesantan i poučan način o više ideja analiziranih u ovoj knjizi, Beljanski za pisca ovog dela kaže da njegov „pristup problemima, razgovetnost izlaganja i sjajan stil, osim o predmetu o kojem se raspravlja, otkrivaju i narav samog autora, njegovu otmenu blagost i njegov oprezni optimizam“. A u nastavku kaže: „Kao jednog od najznačajnijih utemeljivača naše političke teorije, uprkos činjenici da toj teoriji još uvek doprinosi i utire puteve, Vojislava Stanovčića nesumnjivo već sada možemo smatrati njenim klasikom. Stanovčićevo delo obeležavaju bar dve osobine koje je Tomas Sternz Eliot smatrao odlučujućim za označavanje veličine, trajnosti i značaja nekog stvaraoca. A to su zrelost i sveobuhvatnost. Zrelosti individualnog duha, međutim, kako je primetio Eliot, potrebna je i zrelost socijalnog tla. Nevolja svih nas, međutim, u tome je što zrelost Stanovčićevog duha prednjači nad zrelošću naše istorijske svesti, i što, nadilazeći socijalnu spremnost na uzajamnost komparativnih civilizacija, spremnost da se uči, utiče i uticaj prima, na svojevrstan način govori i o auditorijumu do koga će ovakvi osvešćujući glasovi dopirati sporo i fragmentarno.“ (Vreme, isto, str. 31; ovaj tekst dr Beljanskog je u celini prenesen u jednom profesionalnom pravničkom časopisu, i u kulturnom dodatku jednog dnevnog lista).
Prisustvovali smo i pažljivo pratili nekoliko predstavljanja Političke teorije Vojislava Stanovčića, na kojima je učestvovalo petnaestak naših, u tu materiju upućenih profesora i akademika. Dopisni član SANU, profesor Pravnog fakulteta, dr Danilo Basta objavio je svoje izlaganje na predstavljanju Politička teorije u Salonu Kluba SANU, 5. juna 2007. On je dobro poznat i većem broju politikologa koji su se interesovali za političku i pravnu filozofiju pa su prof. Bastu upoznali preko njegovih radova, kao i prevoda, naročito o Kantu (posebno je uticajan bio Um i sloboda, 1974), Fihteu, Blohu, Koršu i nizu drugih. On je prirodno, znatnu pažnju poklonio onim delovima Političke teorije u kojima se njen pisac bavi pravno-teorijskom problematikom, a naročito vladavinom prava. Odabrali smo iz Bastinog izlaganja dva mesta koja govore o kontekstu u kojem se ovaj rad pojavljuje i o povezanosti političkih teorija sa širim istorijskim i kulturnim miljeom. Naime, namera nam je bila da našim čitaocima skrenemo pažnju na neke druge Stanovčićeve radove novijeg datuma, a o nekima smo objavili i prikaze. Ali, Basta je na početku izlaganja ne samo naveo Stanovčićeve radove objavljene u novije vreme, nego i neke pretpostavljene razloge što te radove njihov autor nije objavljivao ranije. Zato smo smatrali da je dobro navesti Bastine reči: „Čak i onima koji ne prate pomno šta se događa u našoj političkoj nauci, nije moglo promaći da je jedan od njenih današnjih predvodnika i najznačajnijih predstavnika, Vojislav Stanovčić, poslednjih godina objavio nekoliko knjiga zaredom. Tako su samo u 2003. godini izašle tri njegove knjige: dvotomno delo Političke ideje i religija (Udruženje za političke nauke Čigoja štampa, Beograd, 2003) na preko sedam stotina stranica, koje je svojevremeno predstavljeno u ovom Klubu; zatim Vlast i sloboda (Udruženje za političke nauke Čigoja štampa, Beograd, 2003); najzad Macht und Legitimität (Dike Verlag, St. Gallen, 2003). Samo tri godine docnije, dakle 2006, Stanovčić je bio u prilici da svoju bibliografiju dopuni još dvema knjigama. To je, najpre, knjiga Moć i legitimnost, dakle, srpska verzija prethodno pomenute knjige, objavljena pod rednim brojem 71. u uglednoj biblioteci „Politika i društvo“, koju je, nije suvišno pomenuti, uoči Drugog svetskog rata pokrenula nekolicina ondašnjih profesora Pravnog fakulteta. Konačno, prošle godine je svetlost dana ugledala ona Stanovčićeva knjiga koja nadsvođuje sve prethodne i koja je, očigledno, njegov opus magnum: Politička teorija I, koju je, tu nedavno, Žiri za dodelu nagrade Grada Beograda proglasio za najbolje delo iz humanističkih nauka za 2006-u. Ovde su ti podaci i činjenice poređani i pomenuti ne da bi nekoga napadno zablesnuli ili na prečac impresionirali. Učinjeno je to iz sasvim drugog razloga da bi se, naime, predočilo da je došlo vreme da Vojislav Stanovčić ubira plodove svoga višedecenijskog, upornog i mukotrpnog rada u istraživanju sveta politike. Nije hteo da objavljuje po svaku cenu, koristeći brže-bolje svaku, pa i najneznatniju priliku. Naprotiv, strpljivo i istrajno, s posvećenošću koja se, pogotovu kod nas, ne susreće tako često, radio je u oblasti svoga naučnog i duhovnog zanimanja, proničući u središnje političke fenomene kao što su vlast, legitimnost, država, sloboda i dr., i ponirući u bezobalne tokove političke misli od antičkog do modernog doba.“ (Danilo N. Basta, „Politička teorija s tragovima praktičke mudrosti“, u Samopoštovanje i puzavost, Beograd, Pravni fakultet i Dosije, Biblioteka „Politika i društvo“, 2007, str. 291-297).
Navešćemo još jedan deo Bastinog izlaganja koji se odnosi na poglavlje koje kazuje šta nam dela značajnih istoričara i lepe književnosti kazuju o karakteru političkih pojava, o čemu i mi imamo gotovo istovetno mišljenje. Bastina upućenost u tokove antičke i novije evropske kulture čini njegove ocene tog segmenta ovog dela vrlo meritornim.
Stanovčićev postupak i ukazivanje da se kompetentnim korišćenjem istorije i lepe književnosti može doprineti razumevanju nekih političkih fenomena, Danilo Basta je ocenio rečima „da pisac ove knjige ide u red sasvim retkih pripadnika naše političke nauke koji su jasno spoznali i otvoreno pokazali da je velika književnost dubok izvor dragocenih saznanja o političkim fenomenima, u prvom redu, razume se, o vlasti, njenoj prirodi i dijaboličnosti. Doduše, psihologija vlasti bi se nekako i mogla zamisliti bez uporišta u značajnim književnim delima u kojima je ona sagledana s raznih strana, ali bi u tom slučaju neminovno bila osuđena na plitkost i oskudnost, beskrvnost i beživotnost, dakle na onu hladnu i rđavu apstraktnost od koje jedva da može biti kakve saznajne koristi. To je Stanovčić, zacelo, dobro znao kada je u epistemološki ram svoje Političke teorije I uključio i razmatranje pod naslovom (koji se svakako mogao formulisati spretnije!) „Dela značajnih istoričara i lepe književnosti o karakteru političkih pojava“ (str. 221-245). Pri tom nije podlegao iskušenju da između metodski stroge, jasno profilisane teorijsko-političke analize i književnih dela „obojenih“ političkim temama olako stavi znak jednakosti. S druge strane, opet, uverljivo je pokazao u kojoj meri se saznanje političke nauke ili uvidi političke filozofije mogu oploditi, obogatiti, pa i produbiti, posezanjem za delima velikih pisaca poput, recimo, grčkih tragičara, Šekspira, Dostojevskog, Kafke, našeg Andrića i drugih. Ukratko, Stanovčiću je uspelo, da se u razmatranju međusobnog odnosa političke teorije i književnosti ne nagne previše na jednu stranu. To je bilo mogućno stoga što nijednog trenutka nije izgubio iz vida njihovu različnost, tj. nesvodljivost jedne na drugu“ (isto, str. 294-5).
U predstavljanju Stanovčićeve Političke teorije na Fakultetu političkih nauka (14. decembra 2006), učestvovalo je nekoliko profesora teorijskih disciplina iz korpusa političkih nauka, čija je kompetentnost našla izraza i u fazama koje su prethodile objavljivanju (recenziranje rukopisa i predlaganje za objavljivanje) i javnom vrednovanju ovog poduhvata (odlučivanje o nagradi).
Prof. dr Čedomir Čupić u svojoj recenziji piše: „Rad Vojislava Stanovčića Politička teorija je kapitalno delo politikologije, koje karakteriše sistematičnost, analitičnost, širina i dubina sagledavanja problematike političkih teorija, a sinteze u njihovoj obradi. U njemu su sintetizovane ideje, saznanja, činjenice, prikazi istorijskih i društvenih okolnosti, filozofske i etičke koncepcije, klasične i moderne teorije i razmatranja savremenih tema i problema... Ovaj rad će podsticati naučnike i istraživače, koristiti studentima koji izučavaju političke ideje i teorije, izuzetno podsticajno uticati na formiranje liberalno-demokratske političke kulture i tolerancije kod onih koji su politički angažovani i doprineti izgrađivanju kritičkog demokratskog obrasca mišljenja, delovanja i ponašanja“.
Prof. dr Ilija Vujačić piše da Stanovčićev rad „predstavlja jedinstveni pokušaj u našoj politikologiji da se u svetlu ostvarenih dometa političke teorije na početku XXI veka pruži iscrpan kritičko-analitički pregled glavnih problema, shvatanja, ideja i ključnih dilema političke teorije od antike do danas, a posebno kontroverzi i rasprava u XX veku“... da... „autor neguje kritički odnos prema istraživanim problemima i teorijama i pruža uravnotežen kritičko-naučni pristup svakom problemu, teoriji, ideologiji i instituciji kojima se bavi.“..i da... „na kraju vredi istaći da je u ovom radu izložen rezultat višedecenijskog bavljenja problemima političke teorije, te da uz širinu oblasti razmatranja, preciznost i sofisticiranost argumentacije, kao i istančanost analize, ovaj rad predstavlja jedan od najznačajnijih istraživačkih radova u našoj politikologiji u njenoj poluvekovnoj istoriji. Istančanost analize, suptilnost zaključaka, jednostavnost izlaganja, kao i umeće da se o vrlo složenim problemima piše na jednostavan i razumljiv način, a da se ne gubi na stručnosti i analitičnosti, čine da ovo delo predstavlja i doprinos širenju demokratske kulture i tolerancije, a ne samo uvećavanju teorijskog znanja i razumevanja političkih fenomena.“
Uzimamo kao vrlo relevantno i značajno za predstavljanje ovog dela široj čitalačkoj publici u Srbiji, da je na Fakultetu političkih nauka, Stanovčićevu Političku teoriju predstavilo nekoliko profesora tog Fakulteta, koji su sa stanovišta posebnih, ali srodnih disciplina kao što su teorija političkih sistema, politička sociologija, antropologija, politička teorija dali nesumnjivo kompetentnu ocenu i podstrek ne samo studentima, nego i nastavnicima i istraživačima, kao i poruku političkim akterima, da u ovoj knjizi mogu pronaći veliki broj ideja, institucija i primera koji im na istorijskom i aktuelnom iskustvu mogu mnoge stvari osvetliti i upozoriti ih na mnoge tajne političkih enigmi.
Časopis Politikolog je doneo kratak prikaz „promocije toma I knjige prof. dr Vojislava Stanovčića“ pod naslovom Teorija politike. Naglašene su ocene koje su o knjizi izrečene: prof. dr Milan Podunavac, dekan FPN: da je „saglasan sa ocenom recenzenata knjige (prof. dr Čedomir Čupić i prof. dr Ilija Vujačić) da ova studija predstavlja kapitalni rad i sintezu političke teorije“; prof. dr Vukašin Pavlović „da je knjiga prof. Stanovčića sjajna potvrda uzleta produkcije u oblasti političke teorije“, a posebno je istakao problem odnosa etike i politike naglašavajući da knjiga o kojoj govore, pored ostalog, predstavlja i snažan pledoaje za povratak etike u politiku; prof. dr Čedomir Čupić „govorio je o značaju ovog kapitalnog poduhvata u oblasti politikologije koga karakteriše duboko sagledavanje složenih problema života politike“, rekavši i da je „Stanovčićev istraživački poduhvat kako naučnog i filozofskog karaktera po dubini, tako i enciklopedijskog po širini te da ovo delo pripada najboljim radovima u oblasti političkih nauka“ (Politikolog, br. 15, decembar 2006, str. 13).
Studentski časopis Politikolog je citirao i prof. dr Iliju Vujačića, koji je opširnije govorio o pojedinim delovima, tj. o strukturi i sadržini rada, da bi zaključio već gore navedenim rečima, koje će se nakon nekoliko dana pojaviti u NIN-u (od 21. decembra 2006, str. 46) kao zaključak prikaza knjige u kom se kaže, da knjiga „pruža iscrpan kritičko-analitički pregled glavnih problema, shvatanja, ideja i ključnih dilema političke teorije od antike do danas, kao i kontroverzi i rasprava u XX veku“.
U nastavku ćemo navesti još neke važne karakteristike dela o kojem pišemo, a potom ćemo navesti i nekoliko značajnih pitanja, problema, ideja i stavova koji su kao rezultat višedecenijskog rada, istraživanja i proučavanja, izloženi u Političkoj teoriji. Možemo reći da ova knjiga uspostavlja standarde za dalji razvoj političkih nauka u Srbiji, nudeći istovremeno na svetskim vekovnim iskustvima lepezu odgovora koja kao deo političke teorije mogu biti od pomoći i u objašnjavanju izazova i iskušenja našeg vremena.
Knjiga i počinje razmatranjem političkih ideja i institucija kao odgovora na izazove kakve predstavljaju trajni problemi političkih zajednica. I već na početku upućuje da su među najvećim izazovima oni koji se tiču političke vlasti i borbe za vlast i premoć, a sve to u vezi i sa povezanošću karaktera političkih zajednica sa društvenom prirodom čoveka (zoon politikon-a). Ali, knjiga je multi-disciplinarna i gotovo da nema relevantne teme iz oblasti društvenih nauka kojoj nije posvećena zaslužena pažnja.
Jedan od problema za istraživača i pisca jeste propitivanje ili bolje reći ispitivanje temeljnih pitanja čoveka i savremenog društva, ne samo sa strogo naučnog, nego i sa moralnog stanovišta. Jer, Stanovčić se kroz ceo rad pridržava onoga što je nagovestio već u „Uvodu“ i razvio u drugom delu prve knjige. Radi se o nekim teorijskim i meto dološkim pristupima pisca, čiju suštinu on i objašnjava. Tako u „Uvodu“ najpre naglašava normativne, metapravne temelje poredaka i civilizacija, kao i značaj normi za zajednički život i za „dodeljivanje značenja“ političkim pojavama, pojmovima i ljudskim radnjama (Uvod, poglavlje II, str. 49-59). A zatim, u poglavlju V koje je naslovljeno „Etika i politika“ (str. 109-182) i koje čini gotovo 75 stranica Uvoda, daje jednu panoramu shvatanja pravde od Trasimaha do Rolsa. Pri tome, u oslanjanju na Aristotela i brojne kasnije mislioce sve do današnjih, Stanovčić naglašava značaj i zalaže se za obnovu „filozofije ljudskih stvari“ (kojom je Filozof obuhvatao etiku i politiku), pa u prilog toga na nizu mesta daje argumente za podršku svome stavu. „Filozofija ljudskih stvari“ zahteva da se pored uloge naučnog, nauke (episteme) i ljudskim stvarima koje zavise i od ljudske volje i shvatanja, mora do izražaja doći razumnost, mudrost (fronezis) i ljudski razlozi. Piščeva shvatanja ove problematike naročito dolaze do izražaja u njegovom razmatranju „etike ciljeva i sredstava“ i u kritici „novog političkog morala“ koji on tretira i na drugim mestima, kao makijavelizam. Ova orijentacija pisca Političke teorije u istom duhu, rekli bi da kulminira u poglavlju VI („Čovek: podanik ili građanin“, str. 183-220) gde se sloboda povezuje sa samosvešću i moralnom autonomijom kao elementima slobode i uslovima da se ona izbori. A dostizanje i održanje i jednog i drugog (moralne autonomije povezane sa samosvešću i slobode) uslovljava se i odgovarajućim obrazovanjem i vaspitanjem čoveka i građanina. Stanovčić navodi i još jedan uslov koji je Perikle isticao kao garant slobode, a to je hrabrost. Kao jedna dodatna, slikovita ilustracija onoga što je pojmovima političke teorije i naučnim postupkom saopšteno, dolazi osvrt na oblasti nauke koje se bave jedanputnim pojavama konkretnog (a to je istorija), a na osnovu iskustava koja nam pruža istorija politička teorija izvodi, izvesnim uopštavanjem, svoje pojmove i zaključke, pa i posebne kategorije i teorije, koje mogu imati i paradigmatičan značaj i karakter. Autor je veoma ubedljiv u argumentima u prilog uključivanja u rad poglavlja VII Uvoda, gde se govori o ulozi koju istorije i dela lepe književnosti mogu imati u „razumevanju“ političkih pojava.
Kako sam pisac knjige kaže, u ovom radu sledio je antropocentrični pristup “umereno naklonjen slobodarskim idejama, jer se čovekov položaj uzima kao polazište u razmatranju političkih ideja i ustanova i u tome se oslanjao na školu tzv. “modernizovanog liberalizma” [što je najbliže poimanju slobode kod Džona Loka i Džona Stjuarta Mila]. U knjizi se razmatra uloga ideja i ustanova, njihovo rađanje, rušenje i umiranje, vršenje uticaja i podložnost promenama, evolutivnim ili naglim i nasilnim putem, tokom dugog vremenskog perioda od najstarijih početaka do današnjih dana (pri čemu se naglašava trajna tendencija da se ideje ovaplote u institucije kao relativno trajne obrasce ponašanja).
Ukazuje se i na paradoksalnu stranu ideja. Iako je nekada očigledno da su ideje bile zamišljene da u datim situacijama donesu poboljšanje ili opšte dobro, pravdu, jednakost, slobodu ili da učvrste vrline, u stvarnosti su one često postajale izvor ili uzrok nevolja, stradanja, terora (crnog, belog, crvenog, zelenog), do te mere da bi ih se zgražavao i sam autor koji ih je stvarao. Prema svim idejama i institucijama, Stanovčić se odnosi kritičko-analitički i racionalno-skeptički. Kod njega je uvek iznova prisutan odnos etike i politike. To je jedna od optika kroz koje posmatra ulogu ideja i ustanova, a podjednako koristi i druge kao što je odnos slobode i autoriteta, odnosno on bi rekao autoriteta zakona, jer i vladavina zakona, kao vladavina prava čini ovo trojstvo kategorija normativne prirode kroz koje posmatra i filtrira ideje i ustanove. No, ovo ne znači da autor ne poklanja pažnju onim idejama i institucijama koje ne bi izdržale njegovu kritiku i optiku. Baš naprotiv, i prema tomu I i prema onome čime nagoveštava ostala dva (čijim sadržajem smo se koristili), on upravo posebnu pažnju poklanja idejama i institucijama koje dolaze pod njegovu kritiku.
Zato autor naglašava: “Predmet i zadatak koji smo pred sebe postavili nalažu da radi celovitosti i objektivnosti i drugih naučnih i pedagoških razloga, posvetimo pažnju različitim idejama i teorijama, pa i onima koje možemo označiti kao humanističkoutopističke, koje su zbog svog karaktera često potiskivane” (str. 38). Imajući u vidu da se danas ideje i ustanove moraju proučavati i ocenjivati sa stanovišta značaja koji imaju za položaj i ulogu čoveka i građanina, u odnosu na “antropocentrizam” koji je izražavan od sofista naovamo, više je onih koje su izražavale “državo-centrizam”. To znači, da politika ima dve strane, a “naučnici imaju pravo ili obavezu da obe strane osvetle i ocene, ali među teoretičarima, naravno, nema saglasnosti o tome da li praviti razliku ili obe strane podjednako tretirati” (st. 39). Na primer, da li tiraniju i demokratiju jednako tretirati? Analiza političkih teorija i institucija i praćenje njihove istorije, kao tema ove knjige, ne može se pratiti bez uslova u kojima one nastaju i deluju. U tom smislu, oni se razmatraju u kontekstu stanja i razvitka sa drugim misaonim tvorevinama koje su bliske političkim teorijama, kao što su pravna teorija, pravna filozofija, sociologija, istorija, etika, delimično i učenja velikih svetskih religija.
Dosta pažnje u ovoj knjizi posvećuje se kako antičkim, koji su to počeli, tako i savremenim autorima koji ponovo razmatraju problematiku najboljeg društvenog uređenja (nakon što je ta tematika u političkoj nauci XX veka bila potisnuta), a više savremenih teoretičara, kao što su Volcer, Rols, Nozik, Dvorkin, zaokupljeni su tom temom (v. Poglavlje Etika i politika). Kako piše Stanovčić, “Razmatranja o najboljim političkim oblicima predstavljala su “opšte mesto” u velikim delima političke filozofije” (str. 378). U vezi sa ovom tematikom nastale su brojne kontroverze i veliki sporovi, a potom je pozitivizam u nauci XX veka odbacio traženje najboljeg uređenja kao nauci neprimerenu temu. Ali pisac ove knjige pokazuje kako su najviši antički mislioci u traženju „najboljeg“ političkog oblika došli do izvesnih paradigmi koje se i danas mogu, ako ne preporučiti, ono upozoriti da se na njih ne zaboravi kad se neka politička pitanja rešavaju. Jer, kako Stanovčić piše pozivajući se na Slobodana Jovanovića, postoje svega dva izuma novih političkih institucija za koje Grci i Rimljani nisu znali. A to su predstavnička demokratija i federalizam.
Autor se dosta bavi “Filozofijom ljudskih stvari”, koja se tiče ne samo sadržina i postupaka saznavanja, kao i praktičnog postupanja na osnovu saznajnog, nego i različitosti predmeta koji se saznaje”. Ova ideja se prati od Aristotela, preko Kanta do oživljavanja praktičke filozofije. Autor ukazuje, da i ako se praktična politika ogluši o moral, proučavanje politike se mora činiti sa stanovišta moralnih vrednosti.
Platon je još u Državniku ukazivao da vladar mora da raspolaže sa dve vrste znanja: teorijskog i praktičnog, a praktično znanje uključuje i veštinu primene teorijskog znanja. Kantovo upozorenje glasi radi tako da bi mogao zahtevati da maksima tvoga ponašanja postane opšti zakon. Za odgovor na pitanje šta raditi u sličnim situacijama nije dovoljno samo čisto naučno znanje (episteme) već i mudrost, razboritost, razložnost. U Nikomahovoj etici, Aristotel piše da je ”praktična mudrost (fronesis) sposobnost pravilnog rasuđivanja u radu na onome šta je dobro za ljude” (str. 288).
Autor je poput Žan Mejnoa i Majkla Volcera, i sa oslanjanjem na mnoge autoritete koji su se pozivali na književna dela, na stanovištu da se u književnosti i književnim opisima nalazi bogata građa o shvatanjima politike data u slikama kojima se dopunjuje ono što nauka daje pojmovima i tako predstavlja doprinos potpunijem razumevanju. Citira i Lava Šestova: “Ko hoće istinu, mora se naučiti veštini čitanja umetničkih dela” (str. 225). Vojislav Stanovčić to kaže sledećim rečima: “Književnost nam punoćom i slikovitošću konkretnog nije samo dopunjavala političko-teorijske koncepcije, koje su predstavljale uopštavanja i dogradnju na iskustvima, nego otvarala dveri `ljudskog sveta i života`, u svim oblicima njegove lepote i veličanstvenosti, ali i u svojevrsnoj bedi, niskosti i gadostima” (str. 244).
Institucionalizacija ostvarivanja dobra trebalo bi da bude deo dobre politike. Poimanje politike i političkog značajno okupira autora, a ono se razlikovalo u različitim vremenima i kod različitih autora. Raspon shvatanja je veliki, a još je veći jaz koji različita shvatanja deli. Tako, na primer, Aristotel filozofiju o ljudskim stvarima koju razmatra u okvirima svoje etike, namerava da zaključi razmatranjem politike koju je smatrao “kraljicom svih nauka” ili kao “kraljevsku nauku” (episteme bazilike). Sa druge strane, jedno od najužih i najviše kritikovanih poimanja političkog je ono koje je dao Karl Šmit, a prema kojem je osnovni predmet politike i političke nauke sukob i “tehnika pobeđivanja neprijatelja”. U prvoj polovini XX veka sa politikom je poistovećivana država. Jedna pragmatična i uticajna definicija je ona koju je dao Harold Lasvel, koji politiku određuje pitanjem Ko dobija, šta kada i kako? (Who Gets, What, When, How)? Osvrtanjem na više pokušaja da se definiše političko, autor zaključuje da se od svakoga može ponešto uzeti, ali i da se svakome može staviti neki prigovor u ime nekog drukčijeg poimanja političkog, bilo da se radi o Platonu i Aristotelu, Loku i Hobsu ili Rolsu i Noziku.
Stanovčić polazi od toga da ljudska bića po svojoj prirodi (zoon politikon) moraju živeti u zajednicama, ali da oblici zajedničkog života nisu prirodno dati, već ih ljudi kao u načelu slobodna i potencijalno razumna i moralna bića, udruženi u različite oblike, pronalaze kultivišu i menjaju, nekada ruše. Mudre, racionalne, razložne ideje, za koje je čovek prirodno obdaren (umom prosvetljen), stoje i iza normi i iza institucija.
Iako je i ranije bilo značajnih političkih ideja, “tek sa Platonom i Aristotelom počinje sistematsko proučavanje karaktera političkih pojava, kao i ranijih političkih ideja, kao sistematsko izlaganje misli o politici, tj. izlaganje političke teorije, i to u dva njena i danas najvažnija vida normativne i empirijske političke teorije” (str. 364). Nakon prikazivanja shvatanja niza drugih političkih mislilaca dolazi do Kanta da bi istakao kako je on određivao teoriju kao “ukupnost praktičnih pravila, koja su shvaćena kao principi u određenoj opštosti i koja su stoga apstrahovana od mnoštva uslova koji ipak utiču na njihovo formiranje”. Ovaj filozof je isticao da je teorija bez prakse “prazna”, a praksa bez teorije “slepa”. U XIX i XX veku bilo je više onih koji su ponavljali uzrečicu da nema ništa praktičnije od dobre teorije. Sistematska teorija se izlaže kroz analizu odgovarajućih koncepcija i osnovnih kategorija, a ona je u I tomu tek nagoveštena kroz nekoliko paradigmi, dihotomija i antinomija: poredak (vlast) i sloboda; teorija i praksa, normativna i empirijska teorija; činjenice i vrednosti, “apostoli reda” i “apostoli slobode”. Jer, tom problemu će biti posvećen III tom.
“Paradigma normativno i stvarno naprosto je jedan obrazac za proučavanje odnosa političkih ideja i institucija” kaže Stanovčić (str. 379) i podvlači razliku između realističkog pristupa, koji se bavi pitanjem šta vlast čini i normativističkog, za koji je važno kakva bi vlast trebala da bude (str. 407).
Na više se mesta u knjizi razmatra pitanje ideologija, pa i kako ideje i ideologije mogu imati različite uloge: saznajnu, integrativnu, regulativnu, usmeravajuću, legitimizirajuću (str. 273). Autor upozorava: “Svaka ideja koja može naići na podršku može postati vladajuća tokom nekog vremenskog perioda” (str. 282). Ideologije mogu biti okrenute čovekovom oslobađanju, ali i porobljavanju (str. 395). Njihovi tvorci teže da one budu zavodljive kao “opijum za intelektualce” (Remon Aron). Od shvatanja da su ideologije “skup ideja koje su usmerene da budu ostvarene u praksi” (str. 295), išlo se na proširivanje tog pojma, tako da danas, “u zavisnosti od pisca obuhvata različite stvari
ideje, ideale, politička shvatanja, skupove stavova prožete ciljevima koji se odevaju u vrednosti, vere, uverenja, učenja, doktrine, pogled na svet” (str. 395). Po Stanovčiću, “uloga ideologija je da što veći broj ljudi pridobijaju za izvesne ideološko političke projekte i pokrete kako bi se ostvarile ili sprečile izvesne društvene promene” (str. 67).
Poglavlje „Moć/vlast kao predmet političkih teorija“ čini jedan od ključnih delova knjige, a taj problem se i izvan ovog poglavlja razmatra u kontekstu različitih situacija i svih epoha, a i najveći broj političkih izazova uzrokovan je prirodom moći i borbom za njeno sticanje i održavanje. Svaki oblik vlasti spada u to područje, pa velikim delom i država, mada nju pored vlasti i političkog karakterišu i druge društvene uloge, koje ipak ispunjava političkim i pravnim sredstvima. Tokom istorije političke misli, više političkih pisaca je razmatralo pojam moći, njenog osvajanja, vršenja, zloupotrebljavanja, ali i ograničavanja. Po Raslu žudnja za moći je glavni pokretač koji dovodi do promena, koje treba da proučavaju društvene nauke: “..od neograničenih želja čovekovih glavne su želja za moći i slavom” (str. 417). Problem je u tome što se žeđ i želja za moći ne može ugasiti njenim dosezanjem, već glad i žeđ za njom postaje sve veća i veća, kao što se žeđ ne može ugasiti slanom vodom. Može se reći da što je moć vlastodržaca veća to je njihov osećaj sigurnosti manji, jer su u strahu od podvlašćenih.
Stanovčić posebnu pažnju posvećuje odnosima prava i politike, istorije i politike, a na više mesta, i razlici između prirodnih i društvenih nauka. I to ne samo u delu posvećenom metodološko-epistemološkim problemima, nego i u prvom delu gde u vezi sa „prirodom političkog“ analizira i kategorijalni aparat političkih teorija, pa i u onim delovima gde problematizuje razvitak i istoriju političkih teorija. Nakon poglavlja o moći/vlasti dolazi poglavlje „Pravo i politika“. Prema sadržini i piščevim osnovnim idejama lako je zaključiti da ovo poglavlje ne dolazi slučajno posle raspravljanja o prirodi moći. U poglavlju o odnosu prava i politike postavlja se pitanje da li je pravo ono što je pravedno (ius quod iustu est) ili ono što je naređeno (ius quod iussum est) (str. 40). Na jednoj strani su autori koji su smatrali da su moć i sila ispred prava. Za Stanovčića, “Pravo je verovatno najvažnije sredstvo ograničavanja politike i to u oba svoja značenja: kao skup normi u jednom sistemu prava koje odnose moći i vlasti regulišu, i kao skup individualnih prava (prava u subjektivnom smislu) koja takođe predstavljaju granicu svakoj vlasti koja takva prava poštuje” (str. 423). Međutim, pravo ima i distributivnu ulogu. Takođe, norme, ako su racionalne, mogu biti interiorizovane i ljudi ih prihvataju kao deo svesti i tradicije, čak i ako su nepisano pravo. Predstave i svest o pravu u značajnoj meri će uticati na ostvarenje tog prava (str. 510). Stanovčić u Političkoj teoriji, kao i u više drugih radova, analizira protivrečnu ulogu prava, koje je s jedne strane, sredstvo sprovođenja političke volje, a s druge strane, jedno od najracionalnijih sredstava ograničavanja svake vlasti i naročito njenih zloupotreba. On piše i kako su u trajnom sukobu pravni ratio i politička volja, pravo i sila.
Posebnu pažnju u proučavanju političkih pojava i problema, autor posvećuje vrednovanju “svako pitanje najboljeg političkog i društvenog uređenja podrazumeva vrednovanja” (str. 439). Reč je o razlikovanju indikativnih i vrednosnih sudova, odnosno, onoga što jeste i onoga što treba. Ovo je posebno važno ako se ima u vidu da ne mali broj autora pozitivističke orijentacije koji za model društvenih nauka uzimaju prirodne nauke, i smatraju da iz političke teorije treba izbaciti vrednosne sudove i vrednovanje, koje po njima pripada moralnoj filozofiji, a ne nauci. Po Stanovčiću, “vrednovanje nije prisutno samo pri interpretaciji i objašnjenju stvarnosti, odnosno činjenica, već i pri izboru predmeta istraživanja, selekcije podataka, organizaciji istraživanja, određivanju težine pojedinih `činjenica`, što opet metod istraživanja i istraživački postupak dovodi u izvesnu vezu s teorijom koja je u osnovi istraživanja” (str.479). Činjenice zahtevaju i interpretaciju i kontekstualnost. U XX veku je filozofski i sociološki pozitivizam insistirao na činjenicama. Oslanjanje na činjenice je i za Stanovčića u nauci, politici i životu veoma važno, ali on smatra, pojednostavljeno rečeno, da ciljevi života, pa i politike, moraju biti prožeti izvesnom skalom vrednosti, a da se naučnici moraju pridržavati metodološke rigoroznosti, sa svešću da tek otkrivanje istina o društvenom i političkom životu može biti dobar temelj za utvrđivanje humanističkih vrednosti za koje će smisao dobrog života biti orijentir i oslonac u borbi protiv real-politike prožete partikularnim i uskim interesima i težnjom za opštom dominacijom. Kao primer vrlo naglašenog isticanja značaja uloge vrednosti može se uzeti navedeni stav Alfreda Vebera, koji kaže da je celo naučno traženje vezano za vrednosti (str. 383). Stanovčić ukazuje na stavove Gabrijela Almonda, po kojem u političkim naukama nema ni strogog determinizma kad se uzmu brojni mislioci XVII i XVIII veka kod kojih je preovladavao mehanicistički pristup, prema kojem bi se društvena zbivanja odvijala slično radu navijenog časovnika, niti se pak radi o potpunoj neodređenosti koju on upoređuje s kretanjem vazdušastih oblaka na nebu (str. 496). Razlikovanje jeste i treba, odnosno činjenica i vrednosti od Kanta i Mila, ima ulogu jednog od najvažnijih metodoloških principa. Maks Veber spada u one autore koji je doprineo razdvajanju analize činjenica od vrednosti u društvenim naukama. Pa opet, on je u svom eseju Politika kao poziv insistirao na etici odgovornosti, a u eseju Nauka kao poziv poručuje: “odupri se zlu, inače ćeš biti odgovoran za njegovu premoć”. Veber, takođe, kaže, “Čovek nikada ne bi dostigao ono što je moguće kad ne bi stalno iznova posezao za onim što je nemogućno” (str. 505). Društvene nauke su uvek potencijalno u opasnosti da služe nekome ili nečemu. Leo Štraus u radu Prirodno pravo i istorija, kaže da će poslenici društvenih nauka u XX veku učiniti ono što bi uradio Makijaveli, a to je, da će s podjednakom spremnošću služiti i tiranima i slobodnim ljudima osim ako napuste dogmatsku doslednost (str. 505). O činjenicama Stanovčić raspravlja i kao metodološko-epistemološkom problemu i imperativu, ali i o ulozi činjenica i njihove interpretacije u istoriji (ukazuje na složenost i nepouzdanost istorijskih činjenica, ali i na to kako nove činjenice mogu promeniti ranije predstave).
Odnos između prirodnih i društvenih nauka, Stanovčić razmatra i kroz pitanje konstruisanja modela. Po njemu su društvene nauke složenije i drukčije od prirodnih. Mnogi pokušaji da se primene metodi prirodnih nauka i matematički modeli zaslužuju pažnju, ali u društvu se ne može, pored ostalog, izazivati eksperiment u globalnim razmerama u važnim stvarima (str. 526). Insistiranje na objektivnosti je takođe naučni imperativ, ne bi trebalo da isključi ili zanemari značenja i značaj pojedinih društvenih činilaca, a naročito čoveka. Po Stanovčiću, Dirkemovi društveni tipovi i Veberovi idealni tipovi su najviše do čega se u društvenim naukama može doći (str. 528). Stanovčić rezimira: “Spor oko `činjenica i vrednosti` je sigurno doprineo da danas razdvajamo
`činjenice` od pukih spekulacija, ali i da konačno shvatimo da su društvene pojave neodvojivo povezane s vrednostima i značenjima. Oni moraju biti uzeti kao elementi strukture društvene stvarnosti i gledišta o toj stvarnosti. To ograničava upotrebu modela u oblikovanju političkog života. To je i stvar mere i tradicije. Mi možemo ceniti pokušaje da se društvo razvije na osnovu pretpostavljenih modela, ali moramo utvrđivati i analizirati adekvatnost tih modela, njihovu tradiciju, funkciju, primenljivost, unutrašnju konsistentnost, posledice, rezultate i sve drugo što je Veber smatrao da se može ispitivati na relaciji ciljevi (vrednosti) sredstva” (str. 532).
Vojislav Stanovčić se osvrće i na jedno veoma aktuelno pitanje teorijskog interesovanja i praktične politike koje se podvodi pod pojam konstitucionalno-institucionalni inžinjering, kojim su se bavili mnogi autoriteti empirijske političke teorije, koji su se već oprobali u oblasti normativnih političkih teorija (Robert Dal, Džejms Bjukenen, Vinsent Ostrom, Danijel Elazar). Naime, normativna teorija i normativni ideali su polazna pretpostavka inžinjeringa u oblasti ustanova, ustavnih i političkih sistema, bez obzira koliko oni beže od vrednosti i značenja s kojima su povezane društvene pojave i društvene nauke. Institucije se ne mogu jednostavno nakalemiti, nezavisno od tradicije i konteksta. Dve, relativno nove discipline političkih nauka – politička kultura i politička antropologija, najbolje potvrđuju da “iste ustanove u različitim političkim kulturama daju različite rezultate, a još veću ulogu imaju u proučavanju političkog ponašanja i uslova koji na njega utiču” (str. 600). Zato je veoma važna uporedna dimenzija i uporedno proučavanje političkih ustanova (institucija).
Pri razmatranju odnosa (i razlika) između istorije i političkih nauka, Stanovčić polazi od jedne formulacije Leopolda fon Rankea, koja je dugo bila deviza istoričara. Ranke je napisao: ”Istoriji je dodeljena uloga da prosuđuje prošlost, proučava sadašnjost na korist budućih vremena. Na tako visoku ulogu ovaj moj rad ne pretenduje. On je dino želi da pokaže šta se stvarno dogodilo” (str. 512). Relativizam se pak, izražava i u jednom upozorenju Rejmona Arona da “prošlost nikada nije definitivno utvrđena” i K. Bekera da je “svaki čovek svoj sopstveni istoričar”. Istoričari, po Stanovčiću, “imaju na svojoj strani i načelo “istorijske distance” koja ih obavezuje da se u izučavanjima ne približe isuviše vremenu u kojem žive” (str. 469), odnosno, „istoričar, u stvari, znanje o činjenicama ne stiče neposredno, jer obično opisuje i analizira davno prošle događaje, nego posredno: za njega su činjenice prošli pisani iskazi” (str. 632).
Stanovčić daje i jedan istorijski luk razvoja političkih ideja od Istoka na Zapad. Najstarija razmišljanja o društvu i politici sa starog Istoka data su u mitovima, književnim delima, spisima religijskog karaktera, a politički okvir u kojem je ta misao nastajala bio je orijentalni despotizam. Međutim, politička misao starog Istoka je fragmentarna i nije se uspela na nivo konzistentne političke teorije. Antička politička misao je na samom početku dostigla visoke domete, a centralna politička institucija bio je polis. Srednjovekovna politička misao bila je pod jakim uticajem crkve i obeležena je odnosom crkve i države, božje i zemaljske države, a to je “jedna od najduže održanih kontroverzi”. Za ovaj period se vezuje i povratak idejama o društvenom ugovoru i vladavini prava, a tzv. koncilijarne teorije po kojima crkvom treba da upravlja koncil (savet, skup episkopa, biskupa), a ne papa, neposredno su uticale na rađanje teorije o političkom predstavništvu i parlamentarnom obliku vladavine. Novovekovne teorije se označavaju kao moderne, iako ne postoji potpuna saglasnost oko periodizacije ovog dela istorije, jer neki za kraj srednjeg i početak novog veka vezuju za Renesansu, drugi vezuju za konkretan događaj, tj otkriće Amerike (1492), a treći za Francusku revoluciju (1789).
Novi vek sa Renesansom i Humanizmom donosi drugačiji pristup kojim razara srednjovekovne hrišćanske predstave i sa tzv. “čistom politikom” koja se ne obazire na moral i religiju (Makijaveli), kao i sa teološkom interpretacijom uloge crkve (reformacija sa M. Luterom i Ž. Kalvinom). U XV i XVI veku država je u centru pažnje sa teorijom “državnog razloga” (Makijaveli i Gvičardini), ali i sa teorijom suvereniteta (Žan Boden i Tomas Hobs), kojom se opravdava njen autoritarni karakter. Novi vek, dakle, donosi i drugačiji trend u razvoju političke misli, na pretpostavci prirodnih prava i društvenog ugovora, razvijaju se teorije ograničavanja vlasti kako bi ona služila svrsi za koju se pretpostavlja da je uspostavljena. Politička misao se koncentriše na teorije demokratije, ograničenja vlasti, vlade po pristanku (Lok), vladavinu većine. Ako država ne štiti prirodna ljudska prava na život, slobodu i svojinu, pravo je građana da je svrgnu revolucijom. Ove liberalne ideje od Altuzijusa, Loka, Monteskjea, “Federalista”, našle su svoj praktični izraz u Američkoj i Francuskoj revoluciji koje su i inspirisali. Od druge polovine XVIII veka počinje nova faza u razvoju političkih ideja sa Kantom, Fihteom i Hegelom, koji, kako ističe Stanovčić, daju gotovo poslednji pokušaj da se na sistematičan način obuhvate filozofija prirode, društva, prava i politike u stilu klasične političke filozofije. Neposredno nakon toga počinje period ideologija. Kako ističe autor, “u popularnim tumačenjima novije istorije društvene misli XVIII vek je često tretiran kao `doba razuma`, XIX vek kao `doba ideologija`, a XX vek kao `doba analize`”. Međutim, po Stanovčiću, iako se XX vek s pravom naziva vek analize, ipak su u praksi političke ideologije više došle do izražaja nego u prethodnim vekovima (str. 643).
Jedna od prvih premisa za političku teoriju i filozofiju, naglašava Stanovčić, jeste pitanje o suštini ljudske prirode, kao činioca političkog i uopšte društvenog ponašanja. Još od Aristotela se može pratiti ideja da je čovek društveno biće ili politička životinja (zoon politikon), a ta postavka je osnov za asocijativističku političku teoriju. Stanovčić ukazuje kako tri među najvećim evropskim političkim misliocima Hobs, Lok i Ruso imaju tri različite koncepcije političkog sistema, a te koncepcije počivaju na različitom shvatanju čovekove prirode. On najviše naglašava osnovne ideje Lokova učenja, jer obe druge mogu voditi autoritarnim ili totalitarnim sistemima, dok ove polaze od čoveka kao razumnog bića, koje shvata da u društvu individue moraju uzajamno poštovati osnovna prava drugih ljudi na život, telo, slobodu i radom stečenu svojinu kao prirodna prava i da slobodu mogu uživati u okviru razumnih zakona uspostavljajući vlast po pristanku onih kojima vlada i smenjujući je ako se izvrgava u tiransku.
Od Platonovih elitističkih koncepcija o filozofima-upravljačima, preko teorija o božanskom poreklu kraljevske vlasti, ili predodređenosti aristokratije, do savremenih mehanizama izbora i predstavničke demokratije, postavlja se uvek aktuelno pitanje ko bi trebalo da vlada. Stanovčić piše: “Ko treba da vlada? Kakve osobine taj treba da poseduje? Kako se vrši selekcija onih koji upravljaju? Po kojoj osnovi dolaze na vlast (nasleđem, izborom, uzurpacijom, obrazovanjem pa putem birokratskih lestvica ili penjanjem kroz oligarhiju političkih partija i drugim putevima) kako se odabiraju (po poreklu, znanju, snazi, viteštvu, junaštvu, čojstvu) pripadnici vladajuće elite ili se nameću svojom veštinom, agresivnošću, lukavstvom, krađom izbora, podrškom uticajnih grupa uključujući one koji raspolažu bogatstvom, medijima, ili silom, (vojskom, tajnom policijom, paramilitarističkim formacijama)” (str. 646).
Ne samo o velikoj učenosti autora, nego i o zanimljivosti ovog dela govori još nekoliko elemenata. Autor ne propušta priliku da čitaoca upozna kako je znatan broj dela nastao kao izrazito ili prećutno obračunavanje sa nekim drugim idejama ili njihovim autorima u smislu u kom „Prva rasprava o vladi Džona Loka predstavlja opštu kritiku rada Patriarha, Roberta Filmera; Beda filozofije Karla Marksa kritiku Filozofije bede P. Ž. Prudona” (str. 671). Takođe, ističe da neki biografski elementi iz života političkih mislilaca, pojedinih državnika ili verskih reformatora mogu biti značajni za razumevanje nekih ideja: “na primer, utisak koji je ostavio na Šopenhauera prizor zatvorenika okovanih na galijama u Marseju; ili ona čuvena scena kad Niče posmatra kočijaša koji bičuje iznemoglog konja” (str. 671).
Zanimljiva su takođe izvesna upućivanja na značajne detalje kako je Adam Smit, kao sunarodnik i sugrađanin podržavao Hjuma, a ovaj uticao na Kanta. Džon Stjuart Mil je napisao prikaz prvog toma Tokvilove Demokratije u Americi, “i istovremeno se raspitivao kod svojih francuskih prijatelja ko je čovek koji tako piše i šta on predstavlja u Francuskoj, da bi se posle otprilike mesec dana Tokvil i Mil sreli u Engleskoj i postali prijatelji” (str. 679). Ovaj detalj ima i dublje značenje, ako se zna da je ideju o “tiraniji većine” Mil preuzeo od Tokvila i na nju nadovezao ideju “tiranije mnjenja” u svom delu O slobodi. Stanovčić ne propušta priliku ni da nas upozna da je Džon Lok bio Raslov filozofsko politički uzor, a Džon Stjuart Mil mu je bio kum.
Načelne razlike u shvatanju mislilaca o karakteru ljudskih zajednica dovele su do podela među velikim misliocima na apostole poretka: Hobs, Hegel, Staljin, kao i mnogi konzervativni politički mislioci i ideolozi fašizma i apostole slobode: Aristotel, Akvinski, Lok, Monteskje, Džeferson, Konstan, Mil, Spenser i drugi (str. 263 i 687).
Moderne i savremene političke teorije se oslanjaju i tumače prethodno nasleđe, ali njihov osnovni predmet je savremeni politički život, politički oblici, ideje i institucije. “Politička teorija u širem značenju izraza oslanja se ali i uključuje: istoriju političke misli, klasičnu političku filozofiju i savremene političke ideologije, kao i refleksije o karakteru same političke teorije i političke nauke (tj. obuhvata i sadržinu i predmet), tako i osnovna epistemološko-metodološka pitanja” (str. 644).
Ako se može izneti svoje čitanje ovog dela, ne bi smo mogli, a da ne primetimo da je autor imao nekoliko ideja vodilja, koje mogu biti adekvatan orijentir, vodič i putokaz za dalja proučavnja i istraživanja u oblasti političkih nauka: Prvo, on se i lično i autorski rukovodi antičkom vrlinom umerenosti koju podupire apelom Dositeja Obradovića “čuvati se misli preteranih”. Drugo, osnovna nit koja se provlači u delu je ideja slobode, koju je Hegel u Filozofiji istorije opisao kao napredovanje „svetskog duha” od situacije u kojoj je samo jedan bio slobodan (istočnjački despot), preko situacije kada je veći broj, ali ipak samo manjina slobodna (u antičkim gradovima-državama), do zapadnih država u kojima su svi slobodni kao građani. Treće, traganje za suštinom “političkog”. Po Vojislavu Stanovčiću “suštinu političkog” čini traženje modaliteta zajedničkog života, a to znači i ustanova, obrazaca, “boljih” i “najboljih oblika” i niza elemenata koji se tiču regulisanja i usmeravanja života u zajednicama” (str. 354). Četvrto, ideja po kojoj je u odnosu na svako upravljanje i vladanje ljudi (nad ljudima) bolja vladavina zakona, odnosno vladavina prava, imajući u vidu ideje ograničavanja vlasti, od prirodnih prava, društvenog ugovora, podele i kontrole vlasti, do konstitucionalizma i ljudskih i građanskih prava i sloboda. Kako piše autor: “dobra pravila nije lako smisliti, ali ih je daleko teže primeniti. Tome se suprotstavljaju mnogobrojne slabosti ljudske prirode” (str. 56). Nije lako obezbediti da zakoni budu dobri, niti izabrati one koji bi bili dobri zakonodavci napisao je citirajući Aristotela. (str. 139). Peto, značaj političke kulture. Stanovčić poručuje: “Politička kultura, kao i opšta kultura, jeste nešto što se mora negovati, razvijati, unapređivati, a to sporo i teško napreduje, baš kao i menjanje nasleđene ili s vremenom stečene političke kulture jednog društva” (str. 696). Šesto je neophodnost vrednovanja normativne političke teorije uporedo sa empirijskom i razlikovanje karaktera društvenih od prirodnih nauka. Raspravljanje o društvu teško da može isključiti vrednovanje kako to zahteva stroga nauka, nadahnuta tzv. vrednosnim neutralizmom. “Moramo, međutim, napomenuti da se vrednosnim sudovima ne može “pokriti” niti opravdati pristrasnost koja nema činjeničnu podlogu” (str. 385). Stanovčić se drži pravila po kojima teoretičar mora uvek preispitivati svoja stanovišta i otkrića, jer “filozof prestaje biti filozof onog trenutka kad `subjektivna sigurnost` u jedno rešenje nadvlada svest o problematičnosti takvog rešenja” (Blez Paskal).
Autor nastoji da ukaže da samo razumnim normama i standardima života i ponašanja, kao i širenjem samosvesti i moralne autonomije, čovek može očuvati ljudskost (humanost) pred društvenim silama.
Nakon vremena kada se periodično javljala sumnja u samu političku nauku (“tiranima nije potrebna politička nauka” osim kao učenje o tehnici vladanja), delo Vojislava Stanovčića je temeljno i utemeljujuće, čak i za najveće pobornike sile koji su smatrali da je politička veština dovoljna i bez političke nauke. Stanovčićev odgovor glasi: “Moguća je politička veština bez političke nauke, ali to je kao lečenje bez odgovarajućih znanja medicinske nauke, što znači da može biti vrlo opasno. Pa ipak, ima nadrilekara koji uživaju veliku popularnost” (str. 594).
Ovo delo jedinog akademika-politikologa, doista je zasluženo dobilo nagradu grada Beograda kao najbolji rad iz oblasti društvenih i humanističkih nauka objavljen u 2006. godini.
Doc. dr Slaviša Orlović

28.07.07 Pobjeda

Stanovčić je univerzalni mislilac i enciklopedija koja se kreće. Srećna je okolnost da je takav intelektualac bio utemeljivač studija političkih nauka i podstrekač razvitka političke misli koja nije pristajala na ideološka krivotvorenja, kazao je Ratko Božović

Herceg Novi, 26.jula-Kapitalno djelo "Politička teorija" akademika dr Vojislava Stanovčića u izdanju beogradskog "Službenog glasnika" promovisana je sinoć na Trgu od knjige u Herceg Novom. O knjizi su govorili profesori dr Ratko Božović i dr Ilija Vujačić, kao i autor.
Poslije dvotomne studije "Političke ideje i religija" i knjige "Vlast i sloboda", akademik dr Vojislav Stanovčić je ponovo obradovao našu kritičku javnost, rekao je Ratko Božović i dodao:
- Opsežno djelo "Politička teorija" stavlja njenog autora na Olimp "kraljevske nauke". Ono je nastalo kao rezultat njegovog dugogodišnjeg i sveobuhvatnog bavljenja istorijom političkih doktrina i političkih teorija. U njihovom središtu je politička filozofija. Kao enciklopedijski duh, on je svoju teoriju, pored empirijske građe, podupirao raskošnim poznavanjem istorije, antropologije, sociologije, prava, ekonomije, kulturologije, teologije i književnosti. Stanovčić je univerzalni mislilac i enciklopedija koja se kreće. Srećna je okolnost da je takav intelektualac bio utemeljivač studija političkih nauka i podstrekač razvitka političke misli koja nije pristajala na ideološka krivotvorenja. Autorovo poznavanje velikih djela književnosti snažno je oplemenilo teorijske koncepte političke teorije i demokratskog mišljenja, istakao je Božović.
Pored teorijskog i edukativnog značaja u širenju i produbljivanju teorijskih znanja i razumijevanju političkih fenomena, ovaj rad ima i kulturno-istorijsko i društveno značenje, jer autor ne vrši samo analizu i upućuje nas u značenja i probleme, već i doprinosi razvijanju građanske samosvesti i demokratske političke kulture, rekao je prof. dr Ilije Vujačić. Autor naime, njeguje kritički odnos prema istraživanim problemima i teorijama i pruža uravnotežen kritičko- naučni pristup svakom problemu, teoriji, ideologiji i instituciji kojima se bavi. Lako je zaključiti da je ovaj rad plod višedecenijskog bavljenja problemima političke teorije uz veliku širinu područja razmatranja, preciznost i sofisticiranost argumentacije, kao i istančanost analize. Radi se o rijetko cjelovitom, zanimljivom, informativnom i visoko analitičkom tekstu, koji će zauzeti posebno mesto u istoriji naše politikologije i društvene misli uopšte. Zato predstavlja jedan od najznačajnijih istraživačkih radova u našoj politikologiji u njenoj poluvekovnoj istoriji i ima poseban značaj, pa se može kvalifikovati kao kapitalno izdanje u oblasti političke teorije i političkih nauka uopšte, zaključio je Vujačić.
Akademik Vojislav Stanovčićje istakao da je imao ambiciju da da kritičku analizu političkih ideja i institucija. Bavio sam se ulogom društava i položajem čovjeka u njima od prvih pisanih spomenika do danas. Tragao sam za saznajnom sintezom, naglasio je autor.

M.B.

05.07.07 Vreme

Rasprava o dobro uređenom društvu stara je koliko i civilizacija. Ako prihvatimo da je pretpostavka svake teorije to što otvara mogućnost poređenja, tada bi začetke političke teorije trebalo tražiti u postuliranju prvih dihotomija između političkih ideala i društvene zbilje. Kod Heraklita, na primer, kada s jedne strane nalazi da je zakon i volji jednoga biti pokoran i da javno nasilje treba gasiti pre nego gradski požar, a s druge strane, poručuje da se narod mora boriti za svoj ustav kao što se bori za zidine sopstvenog grada. Pogotovo kod Platona, kada u zamišljenom dijalogu između Atinjanina i Kleinije (Zakoni) najpre formuliše stav da je svako državno uređenje, uključujući i merilo pravde, veština trajnog održavanja nadmoćnijega na vlasti, da bi ovaj stav potom suprotstavio stavu da vlast mora biti potčinjena zakonima i da je država u kojoj zakon zavisi od volje upravljača na pragu propasti.

Od tada je o politici uređenja i vođenja države, i o mišljenju o toj politici, napisana literatura dovoljna da ispuni čitave biblioteke. Značajan doprinos pojedinim oblastima političke nauke i njoj srodnim granama, sa težištem ne samo na politikološkom, nego i na sociološkom, pravnom ili filozofskom aspektu, dao je u novije vreme ne tako mnogobrojan krug naših autora (Stanovčić, Vračar, Vasović, Matić, Podunavac, Goati, Čupić, Vujačić, Damjanović, Lošonc, Molnar). Ipak, odvažiti se danas na pristup političkoj teoriji na način svojstven sistematskom mišljenju, sa pretenzijom na istorijsku, tematsku i analitičku sveobuhvatnost, prevazilazeći punim autorskim i kritičkim doprinosom nivo udžbeničke interpretacije, ravno je pravom stvaralačkom podvigu.

Nedavno objavljeni prvi tom trotomne Političke teorije Vojislava Stanovčića najavljuje upravo takav podvig: plod dugogodišnjeg rada velikog znalca, delo velikog plana i enciklopedijskog domašaja.

Stanovčić određuje predmet svog dela kao kritičko razmatranje osnovnih ideja, pojmova i kategorija političke teorije. Pri tom, političku teoriju označava kao metodološki sistematično dolaženje do stavova o političkim pojavama, pojmovima, institucijama, načelima i pravilima na kojima se zasnivaju pojedini politički sistemi i ustanove, kao i opisa, objašnjenja i kritičkih analiza tih stavova, ali i ustanova, sa tumačenjem njihovih rezultata i ciljeva. Ne zanemarujući tradicionalne teorije (o političkoj antropologiji, klasifikacijama političkih oblika, političkom moralu, društvenoj moći, ili odnosu vlasti i slobode, normativnog i empirijskog, cilja i funkcije, nosilaca i konzumenata vlasti) opredelio se da više mesta posveti idejama i institucijama novijeg doba, kao što su nacionalna država, suverenitet, ljudska prava, građansko društvo, ili poredak i autoritet.

Prvi tom Političke teorije podeljen je u tri celine. U prvom delu autor analizira osnovne pojmove o prirodi "političkog", u drugom se bavi epistemološko-metodološkim pitanjima, a u trećem problematizuje razvitak političkih teorija. Osobenost prvog toma čine obimna uvodna studija o panoptikonu političkih ideja i podjednako iscrpna, korisno klasifikovana i pregledna bibliografija.

Jedna od retkih odlika ovog dela je odvažan spoj naučne akribije i esejističke asocijativnosti. Česti izleti na margine filozofskih sistema, u rukavce glavnih rasprava, u događaje iz života, a ponajpre korišćenje primera iz lepe književnost, ne samo kao usputnih ekskursa, nego i kao istorijske građe i dokaza o svesti određene epohe, nisu plod nepotrebne raspričanosti, već dragocen doprinos razumevanju političke teorije i njenog izvođenja iz širokih temelja kulture. Čak i ocene o nekim filozofskim idejama, koje iznosi letimično i ilustrativno, kako to čini u uvodnoj studiji, Stanovčić daje sa zavidnim spojem tačnosti i lapidarnosti. Na više mesta, često u veoma iscrpnim fusnotama, autor sa izuzetnom živopisnošću i posebnim darom za dramaturški zaplet daje prave male leksikografske celine o pojedinim ličnostima, delima, događajima ili pojmovima, bez čijeg poznavanja bi se prekidala nit razmatrane materije i njenog istorijskog konteksta. Takve su, na primer, napomene o holizmu, sreći, hibrisu, ili lobiranju. Takve su i storije o Rolsovoj Teoriji pravde, o usponima i padovima Karla Šmita, ili o razlogu zbog koga je Kelzen, ne menjajući shvatanja, iz engleskog izdanja svoje Opšte teorije prava i države posle Drugog svetskog rata izostavio odeljak u kome zastupa stav da i u despotijama vlada pravni poredak.

U tom pogledu Stanovčićevo delo na tragu je Gadamerovog ukazivanja na teoriju koja je, s jedne strane, bliska igri, pukom posmatranju i čuđenju, ali je, s druge strane, pomerena i u same temelje najstarijeg životnog iskustva.

Rezultat svega poseban je ton prvog toma Stanovčićeve Političke teorije. Pristup problemima, razgovetnost izlaganja i sjajan stil, osim o predmetu o kome se raspravlja, otkrivaju i narav samog autora, njegovu otmenu blagost i njegov oprezni optimizam. Tako, na primer, iako, kako sam kaže, bez namere da sledi Hegelovu ideju o putovanju i uvećavanju duha slobode, veruje da danas prisustvujemo otvaranju mogućnosti da se, umesto nametanja silom, do progresivnih pravnih rešenja (u civilizacijskom smislu) dođe uz pomoć pažljivih i racionalnih razmatranja, Stanovčić ne zanemaruje opasnost od novih utopija, u kojima se nacionalni interesi projektuju kao suština racionalnosti, a sopstveno "pozitivno" pravo nameće kao "objektivno" i večno.

Zbog toga, s razlogom, podseća na skepticizam Dejvida Ricija, koji je zaključio da nedostatak velikih političkih mislilaca i činjenica da ideološki uticaji uveliko ugrožavaju objektivno istraživanje činjenica, za političke nauke imaju tragičan učinak. Uostalom, Rici u tome nije bio usamljen. Uviđajući da sve teže pouzdanje u činjenice otežava empirijsku proverljivost hipoteza, i drugi su (Luman, na primer) upozoravali na "rezignaciju" koja razara sam pojam teorije. Ali, upravo u svom maniru, iako će parafrazirajući Ricija i sam postaviti pitanje "Da li je nekadašnja ‘kraljevska nauka’ doživela tragediju?", Stanovčić perspektivu sistematskog mišljenja o politici vidi u kombinovanju stečenih znanja i primene novih metoda, pomoću kojih se može napredovati u analizi političkih ustanova, a time i u iznalaženju uslova za komplementaran razvoj konstitucionalizma i individualnih sloboda.

Kada su u pitanju dela ovakvog istorijskog i teorijskog formata, sa koncepcijom i pristupom autora uvek se može polemisati. Otuda je moguće da neko ko se oslonio na Kantove stavove o summum imperium ne bi lako prihvatio sud da je ovaj filozof na etičkoj teoriji zasnivao pravnu teoriju. Moguće je, takođe, da se neki Poperov učenik ne bi, bez iscrpnog dopunskog objašnjenja (kakvo je, istina, Stanovčić na dva mesta započeo), složio sa ocenom da je njegov učitelj zastupao projekat društvenog inženjeringa, ali da nije reč o društvenom inženjeringu kao utopijskoj avanturi u kojoj se, pre preduzimanja ma kakve praktične akcije, formira krajnji politički cilj ili "Idealna Država", nego da je reč o ideji, na koju je Poper bio naveden jednim uzgrednim zapažanjem Roska Paunda, o socijalnom "korak po korak inženjeringu" koji će, kako sam Poper kaže, radije usvojiti metod za otkrivanje i borbu protiv najvećih i najprečih zala društva, nego metod za otkrivanje i borbu za svoje najveće i krajnje dobro. Biće i takvih koji će zameriti razuđenosti analogija, tome što su uprkos obimnom uvodu i neka druga poglavlja zadržala osobine prolegomene, što je u referentnim poglavljima nekome posvećena veća, a nekome manja pažnja, ili što su, kada su u pitanju domaći autori, u bibliografiji manje strogi kriterijumi. Ovakvi prigovori, međutim, gubili bi svaku uverljivost pred značajem koji ovo delo donosi širinom i dubinom naučnog zahvata, bogatstvom građe, autorovim briljantnim vladanjem tom građom, a posebno njegovim shvatanjima i sadržajem njegovih tumačenja.

Zbog toga sa posebnim nestrpljenjem očekujemo naredna dva toma Političke teorije. Pogotovo kada znamo da u drugom tomu Stanovčić obrađuje oblike i sredstva autoritarne vlasti, od orijentalnih despotija do evropskog apsolutizma, istoriju traganja za najboljim oblikom vlasti, borbu za prevlast crkve i države, učenja o "državnom razlogu" i suverenitetu i odnos političkih teorija i društvenih promena, a da nas u trećem tomu očekuju razrada tema o "sistematskoj" političkoj teoriji, o elitama i njihovoj cirkulaciji, građanskom društvu, revolucijama, pravnoj državi, totalitarizmu i borbi za ljudska prava.

Kao jednog od najznačajnijih utemeljivača naše političke teorije, uprkos činjenici da toj teoriji još uvek doprinosi i utire puteve, Vojislava Stanovčića nesumnjivo već sada možemo smatrati njenim klasikom. Stanovčićevo delo obeležavaju bar dve osobine koje je Tomas Sternz Eliot smatrao odlučujućim za označavanje veličine, trajnosti i značaja nekog stvaraoca. A to su – zrelost i sveobuhvatnost.

Zrelosti individualnog duha, međutim, kako je primetio Eliot, potrebna je i zrelost socijalnog tla. Nevolja svih nas, međutim, u tome je što zrelost Stanovčićevog duha prednjači nad zrelošću naše istorijske svesti, i što, nadilazeći socijalnu spremnost na uzajamnost komparativnih civilizacija, spremnost da se uči, utiče i uticaj prima, na svojevrstan način govori i o auditorijumu do koga će ovakvi osvešćujući glasovi dopirati sporo i fragmentarno.

Dr Slobodan Beljanski

12.06.07 Pobjeda

Beograd, 10. juna – Prvi od tri toma enciklopedijskog djela „Politička teorija Tom I“ autora Vojislava Stanovčića je obogatilo našu pravnu i političku misao, riječi su akademika Tibora Varadija na predstavljanju knjige.
Varadi ističe da je akademik Stanovčić upečatljivo analizirao ideju legalnosti i legitimiteta i dolazio do pitanja da li je pravo ograda prema jačem. „Stanovčić nije mogao da zaustavi svoj nagon za sistematizacijom, a u dilemama od legitimiteta do legaliteta dolazi do optimističkog stava da ima izlaza, ali tome daje jedan znak pitanja“, istakao je Varadi.
Uz podsećanje da je Stanovčić autor koji nije hteo da objavljuje uvek i po svaku cijenu, akademik Danilo Basta je istakao da je akribija najupečatljivija odlika Stanovčićevog djela. Basta je skrenuo pažnju da je knjiga napisana naučnički i savjesno, ali i da bi autor povukao knjigu samo ako bi mu neko rekao da je izostavio nekog važnog autora. „Težnja ka sveobuhvatnosti i potpune iscrpnosti“, odlikuju ovu knjigu, istakao je Basta naglasivši da će „Politička teorija I, II i III biti enciklopedijsko djelo o politici. „Autoru je uspjelo da se ne nagne previše ni na jednu stranu, ali i da političke procese i pojave ne posmatra izolovano već značajnu pažnju poklanja odnosu politike i prava. Često se događa da politika hoće da iskorisi pravo kao sredstvo za iskorišćenje cilja što je svojstveno autoritarnim režimima“, naveo je Basta.
Autor knjige kritikuje isključivost i radikalizam, a potencira umjerenost, primetio je u svom obraćanju prisutnima prof. dr Ilija Vujačić sa Fakulteta političkih nauka. On je rekao da Stanovčić razmara osnovne probleme statusa nauke o politici, ali i da raspravlja o vrijednostima sa stanovišta ljudskih vrijednosti ideala. „Knjiga predstavlja najsistematičnije razmatranje političke nauke i prevazilazi politikološki problem i ulazi u domen filozofije“, zaključio je Vujačić.
Sam autor je saopštio da je jedan od orijentira u stvaranju ovog djela bio da se političke ideje i institucije stave u širi kontekst, zatim zanimao ga je i problem ljudske prirode u politici zaključujući da se sve društvene nauke suštinski razlikuju od prirodnih. „Na čitaocima je da procijene koliko sam uspio“, rekao je Stanovčić.

V. Cvejić

22.12.06 NIN

Politička teorija I profesora dr Vojislava Stanovčića, dopisnog člana SANU, predstavlja prvi od tri toma autorovog sveobuhvatnog i sistematskog razmatranja političkih ideja i institucija, najcelovitijeg istraživanja u polju političkih nauka u nas koje pokriva sva relevantna područja, kategorije i probleme političke teorije i političkih nauka uopšte.

Prvi tom obuhvata uvod, prvu knjigu i obimnu “odabranu bibliografiju”. U propedevtičkom uvodu (“Panoptikon političkih ideja”) od 245 strana teksta, autor “evidentira” glavna polja, probleme i dileme političke teorije i daje čitaocu na pregledan način lepezu kardinalnih pitanja koje kasnije u posebnim knjigama analizira. Prva knjiga (“Karakter političkih teorija”, 450 strana) pokriva tri velika istraživačka polja: osnovne pojmove i kontroverze u samom određivanju prirode “političkog” (prvi deo); epistemološko-metodološke probleme i saznajne osobenosti političkih nauka (drugi deo) i pitanja razvitka političkih teorija, prirode tog razvitka i odnosa klasične političke filozofije i moderne političke nauke (treći deo). Autor neguje kritički odnos prema istraživanim problemima i teorijama i pruža uravnotežen kritičko-naučni pristup svakom problemu, teoriji, ideologiji, instituciji i ličnosti kojima se bavi, pa pored informativnosti i zanimljivosti, ovo delo odlikuje i sistematičnost i visoka analitičnost, što sve čini da će zauzeti posebno mesto u istoriji naše politikologije i društvene misli uopšte.

Poseban deo ovog toma čini i veoma iscrpna “Odabrana bibliografija” (140 strana). Ona obuhvata više od 1 700 bibliografskih jedinica razvrstanih u pet delova, 16 poglavlja i više od 40 tematskih područja, kao što su ljudska priroda u politici, državni razlog, suverenitet, tehnike vladanja, a u rasponu od istorije ideja, preko političkih procesa do uporednih političkih sistema i institucija. Ali se ne radi samo o običnom spisku literature u jednoj oblasti, nego se navedenim knjigama posvećuje posebna pažnja, daju podaci o važnijim stranim i svim domaćim izdanjima, kratak sadržaj, kritičko vrednovanje, kao i uputstvo za čitanje i razumevanje važnijih dela i autora.

Sve to čini da ovo delo Vojislava Stanovčića predstavlja jedinstveni pokušaj u našoj politikologiji da se u svetlu ostvarenih dometa političke teorije na početku 21. veka pruži iscrpan kritičko-analitički pregled glavnih problema, shvatanja, ideja i ključnih dilema političke teorije od antike do danas, a posebno kontroverzi i rasprava u 20. veku. Autor je, međutim, dosta prostora posvetio i problemima “korespondencije” političke teorije i političkih nauka uopšte sa drugim područjima delovanja i saznanja (pravo, istorija, psihologija, antropologija i ekonomija) ali i drugim područjima stvaralaštva, pri čemu posebno mesto zauzimaju njegova razmatranja odnosa književnosti i političke teorije, kao i istorije i političkih ideja. Upravo to i jeste jedno posebno originalno područje istraživanja profesora Stanovčića, pri čemu se on bavi velikim delima svetske književnosti pokazujući njihovu relevantnost za političku teoriju, kao i pitanjem odnosa između dela velikih istoričara i pouka koje ona nose za političku teoriju i istraživanje političkog.

Autor se naročito bavi normativnim, empirijskim i sistematskim u političkoj teoriji i u tom smislu ovde posebno mesto zauzima njegova kritika realpolitike i apologija moći. Zato, pored značaja koje ovo delo ima za širenje, uvećanje i produbljivanje teorijskih znanja i razumevanja političkih fenomena, ono ima i šire kulturno-istorijsko i društveno značenje, jer se radi o normativnoj političkoj teoriji, gde autor ne vrši samo analizu i upućuje nas u značenja i probleme, već i doprinosi razvijanju građanske samosvesti i demokratske političke kulture.

Ovde izloženi sintetički rezultati višedecenijskog bavljenja problemima političke teorije uz obuhvatnost razmatranja, preciznost i sofisticiranost argumentacije, kao i istančanost analize, i jednostavnost i jasnoća izlaganja, ovo delo čine jednim od najznačajnijih istraživačkih radova u našoj politikologiji u njenoj poluvekovnoj istoriji. I zato se može svesrdno preporučiti svim stručnjacima u oblasti politikologije, ali i onima koji bi nešto da saznaju o tom ogromnom polju ljudske misli i ideja koje pokriva politička teorija.

Ilija Vujačić