Paganizam i hrišćanstvo u Srba

07.03.09 Danas

Izvitopereno paganstvo pokazuje se danas u sujeverjima svake vrste, te u najplićem hedonizmu. S druge strane, istovremeno deluju tvrdi fanatizmi. U tom procepu, ispražnjen od hrišćanskih posredujućih sadržaja a pometen šarenom civilizacijskom halabukom, čovek se teško orijentiše . Jedna od knjiga koja mu može pomoći u rasvetljavanju sopstvene pozicije mogla bi biti i studija o kojoj upravo govorimo.


O verskom nasleđu

Naš nesumnjivo najveći stručnjak za bogumilstvo, prof. dr Dragoljub Dragojlović, nedavno se oglasio studijom pod naslovom Paganizam i hrišćanstvo u Srba. Ovaj znalac klasične filologije doktorirao je na temu Fiziolog u Srba, komparativnom analizom slovenskih, latinskih i grčkih rukopisa ove ranohrišćanske enciklopedije. Pamte se njegova dvotomna istorija Bogumilstvo na Balkanu i u Maloj Aziji i studija Istorija filozofske misli kod Srba epohe feudalizma. Pišući svojevremeno o bogumilima, tvrdio je da su oni pripadali umerenom dualističkom učenju stvorenom posredstvom apokrifne literature u okviru gnostičkog dualizma, ali i da su, na neki način, nastavili tradiciju novozavetnog dualizma. Možda je ova izvanredna studija koja je upravo pred nama, nastala i kao neka vrsta reakcije na opasku uglednog filozofa S. Žunjića da Dragojlović u svojim bavljenjima srednjovekovnom mišlju Srba „preterano ističe dualizam i paganizam...“

Decenijama radeći u domaćim i stranim arhivima (jedan je od naših naučnika koji je u vatikanskim bibliotekama imao uvid u retke rukopise i knjige koje se bave našim srednjovekovljem), konsultujući sačuvane prepise starih rukopisa, a uz dobru filološku spremu, Dragojlović je stekao široka i pouzdana znanja kojima se ovde bavi. A bavljenje tim temama je od kapitalnog značaja za pouzdano i pravilno razumevanje naše tradicije. Studija je sačinjena od devet celina, sa uvodom koji govori o paganizmu i počecima hristijanizacije Srba. Potom se nižu naslovi: Kosmogonijska i mitska funkcija prirodnih elemenata (vode, zemlje, vatre i vazduha) , Nebo i nebeska tela u paganskom i hrišćanskom nasleđu, Staroindijska božanska i mitska bića u mitskom nasleđu, Paganske teogonije istočnih i zapadnih Slovena, Paganski Panteon kod Srba, stvarnost ili fikcija (tu su i nekoliko poglavlja posvećenih svetačkim i božanskim atributima sv. Save), Pandemonijum kod Srba u pisanoj i usmenoj narodnoj književnosti (ovo su male biser-rasprave o đavolu, vampirima, zmajevima, aždaji, vešticama, ali i divovima, vilama, rusalkama i manje poznatim demonskim bićima), Paganizacija hrišćanskih verovanja u naučnoj literaturi, Ideja zagrobnog života u paganizmu i hrišćanstvu i, najzad, Ideja spasenja u paganizmu i hrišćanstvu.

U osnovi podsticaja da se napravi ovakva jedna knjiga leži, rekao bih, jedan polemički intoniran poriv da se ukaže na granice i domete dosadašnjih istraživanja praslovenskog i slovenskog paganskog verskog i duhovnog nasleđa, pre svega u našoj nauci. Brojne rasprave na ovu temu ukazuju na skromne i protivrečne rezultate, „čija je naučna verodostojnost prikazivana primamljivim hipotezama ispunjenim proizvoljnim domišljanjima i neargumentovanim pretpostavkama“, kaže autor, dodajući da je „za južne Slovene , a pre svega za Srbe, jedini izvor za poznavanje starih paganskih verovanja bila, pored narodnih običaja i verovanja, samo usmena narodna književnost koju je, uz male izuzetke, najpotpunije sakupio i zapisao tek u XIX veku Vuk Stefanović Karadžić i mlađi nastavljači njegovog dela.“

Polemički komentarišući istraživačka dostignuća N. Nodila, V. Čajkanovića, A. Lome, V. Đurića, Dragojlović pravi jedinstven otklon od širokog repertoara zastranjivanja sledbenika prirodno-mitološke škole – zastranjivanja u čijoj je osnovi ili nedostatak autentičnih izvora ili, što je ovde mnogo značajnije, nepoznavanje same suštine paganskog mita. Metodom komparativne nauke o religiji, doduše bez jasne hronološke orijentacije, Čajkanović je recimo bio ubeđen da su paganska verovanja kod Srba, bez obzira na viševekovnu prevlast hrišćanske crkve, sačuvana u svom izvornom obliku u narodnim običajima, verovanjima i usmenom narodnom stvaralaštvu. Tvrdnja da su paganska verovanja kod Srba sačuvana u svom izvornom obliku biva ovde podvrgnuta sasvim novim Dragojlovićevim hermeneutičkim poduhvatima, u čijoj osnovi je opaska da se viševekovni duboki uticaji hrišćanstva ne mogu zaobilaziti ili minimaliz?vati. Ova bogato ilustrovana, dokumentovana, eruditna studija na preko 400 strana, to argumentovano i pokazuje. Polemišući, recimo, sa Lominim pokušajima da raznim leksemskim spojevima, reliktnom topografijom i epskom geografijom nađe dokaze za „dubinu povesnog pamćenja“ kod Srba kao nosioca paganskog nasleđa, Dragojlović argumentovano ističe da je u toku hristijanizacije Srba izvorno pagansko nasleđe, poreklom iz prehrišćanskih religija, potpuno iskorenjeno i, zbog svog usmenog karaktera, vremenom napušteno. Ovaj polemički eros Dragojlovićev kao zlatna nit provlači se kroz celu knjigu tvoreći mrežu živih i ubedljivo argumentovanih dokaza o paganskim i hrišćanskim slojevima i prožimanjima u našoj tradiciji. Nju valja čitati lagano i sabrano, uz pojačan sluh za utemeljene i validne argumente koji joj daju dignitet naučnog dela. Otud pojava ove studije predstavlja datum u proučavanju ove problematike.

Branko Pirgić