Opsednuta priča - poetika romana Gorana Petrovića

01.01.13 Književna istorija

Poslednjih godina objavljen je veliki broj tekstova o romanima Gorana Petrovića, bilo da su ga hvalili ili osporavali. Međutim, prva knjiga u celosti posvećena poetici romana Gorana Petrovića objavljena je tek početkom ove godine, a potpisuje je mlada saradnica Instituta za književnost, Jana Aleksić. Knjiga ukazuje na osnovne poetičke odlike romanesknog diskursa Gorana Petrovića.
Autorka je jasno omeđila okvire u kojima se kreće njeno istraživanje, fokusirajući se na četiri Petrovićeva romana: Atlas opisan nebom, Opsada crkve Svetog Spasa, Sitničarnica ’Kod srećne ruke’ i Tavanica koja se ljuspa. Ipak, kada god se za to ukaže potreba i kada takva digresija može da osvetli neki od problema, ona se osvrće i na one Petrovićeve priče koje sa romanima dele iste poetičke karakteristike. Pokazavši da se Petrovićeva poetika, iako se kreće u prepoznatljivim okvirima, ipak menja iz knjige u knjigu, autorka je svesna činjenice da se bavi književnim opusom koji još nije zaokružen. Na jednom mestu čak eksplicitno pominje da, iako su čitaoci zapravo piščevi savremenici, Petrovićeva proza ipak mora biti relevantno sagledana i valorizovana.
Osnovni istraživački postupak koji Aleksićeva primenjuje u svojim istraživanjima može se, u najkraćem, odrediti kao problemski. Autorka svesno izbegava lakši put da svaki od romana analizira ponaosob, nego analize kojima se bavi u konkretnim romanima organizuje prema pitanjima koja se pri čitanju konkretnih romana nameću.
Monografija je podeljena u 16 poglavlja: Vidokrug očekivanja i pripovedni model; Literarna konstrukcija Gorana Petrovića; Istorija/fikcija; Metafikcija; Intermezzo: Poredak i besporeci; Poetska fantastika; Fragmentarnost kao kompozicioni postulat; Intertekstualna poststrukturalistička paradigma; Pripovedači sa ivice sveta; Hronotop pripovedanja i narativne anahronije; Ideologija čitanja; Junaci pripovednog arhipelaga; Jezičko-stilske arabeske Petrovićeve; Simbol kao egzistencija i umetnički smisao; Prozni arhipelag usredišten na karti istorije; Epilog (Duhovne vertikale Gorana Petrovića). Iscrpna bibliografija i indeks imena koji zatvaraju Opsednutu priču pokazuju ozbiljnost urađenog istraživanja i obaveštenost autorke o najznačajnijim pitanjima, kako književnoteorijskim tako i književnoistorijskim, koji se postavljaju pred svakim ozbiljnim istraživačem bilo kog književnog dela, u ovom slučaju romana Gorana Petrovića. Svako poglavlje u knjizi dodatno je izdeljeno na manje celine. Autorka pokazuje kreativnost ne samo u pristupu književnoj građi nego i u naslovljavanju pojedinih poglavlja u knjizi, kao i u izboru citata koje postavlja u povlašćenu poziciju motoa. Iako tek na početku naučne karijere, Jana Aleksić već u prvoj knjizi vešto upotrebljava naučnu aparaturu. Kada je reč o fusnotama, iskoristila je mogućnosti koje one pružaju ne samo kao mesto za popisivanje bibliografskih podataka, već pre svega kao priliku da se ovim pomoćnim tekstom glavni tekst rastereti autorskih komentara ili detaljnijih objašnjenja tamo gde za tim ima potrebe.
Pre analize konkretnih Petrovićevih tekstova, Aleksićeva postavlja široku i sistematski osmišljenu teorijsku platformu na kojoj temelji i sa koje proverava rezultate i zaključke svog istraživanja. Na pojedinim mestima možda su teorijske opservacije opširnije nego što je stručnom čitaocu potrebno. Ali, sa druge strane, manje upućeni čitaoci će, pored saznanja o prozi Gorana Petrovića, na istom mestu naći i relevantne informacije o najvažnijim pitanjima nauke o književnosti. Poseban akcenat stavljen je na problem odnosa književnog dela prema istoriji i fantastici.
Kao što sam već istakla, svako od poglavlja knjige, ali i svaka od manjih celina, ima poseban moto. Citati na ovom, povlašćenom, mestu uglavnom su dobro odabrani i u saglasnosti su sa tekstom kojem prethode. Uključuje tako Jana Aleksić u svoj, naš i Petrovićev dijalog Fernana Brodela, Ničea, Dušana Matića, Lubomira Doležela, Teodora Adorna, Juliju Kristevu, Umberta Eka, Eliota, Lindu Hačn i mnoge druge. Na ista pitanja potraženi su odgovori od teoretičara, pisaca, pesnika, kao da je autorka želela da još jednom istakne da se analiza književnog dela ne može i ne sme zasnivati isključivo na naučnom pristupu, nego da mora da uključi i pogled iz pozicije umetnosti i umetnika.
Opsednuta priča započinje osnovnim naznakama o pravcu kojim će se istraživanje kretati i pokušajem da se literarno pismo Gorana Petrovića sagleda u svetlu teorije mogućih svetova. Autorka, zatim, prelazi na razmatranje jednog od temeljnih pitanja nauke o književnosti: u kakvom odnosu se književno delo nalazi prema istoriji i fikciji. Rasprava o ulozi istorijskih, odnosno fiktivnih elemenata u strukturiranju književnog sveta zauzima najveći prostor u monografiji Jane Aleksić, što je i razumljivo ako se u vidu imaju osnovne postavke na kojima počiva Petrovićev književni svet. Počev od Aristotela, pa preko novovekovnog književnoistorijskog modela, ruskih formalista i Lukača, sve do postmodernističkih pogleda na problem istorije, Jana Aleksić postavlja uvod za razmatranje istorijskog romana i istorijske istine.
Pod posebnu istraživačku lupu stavlja se istorijski roman kao kontroverzan žanr. Ovakvo insistiranje je razumljivo ako se ima u vidu da se svi romani Gorana Petrovića mogu podvesti pod žanrovsku odrednicu istorijskog romana (svaki od njih predstavlja varijaciju datog modela, ali je osnovna ideja, u suštini, u svima ista). Polazeći od Hegelovog dvojakog poimanja pojma istorije kao nečega što se dogodilo u istoriji i kao pripovedanja o tim događajima, Aleksićeva ovu dvostruku nit pokušava da isprati u svim poglavljima monografije, naročito na mestima kada govori o intertekstualnim vezama i o istorijskim događajima i ličnostima transponovanim u književni tekst.
Centralni deo monografije usmeren je na analizu pripovednih i jezičko-stilskih postupaka i strategija koje Petrović koristi. Autorka sebi, kao jedan od zadataka, jasno postavlja pitanje preispitivanja „mehanizma i istorijskog shvatanja srpskog istorijskog romana, kao veoma produktivnog žanra u modernoj i postmodernoj srpskoj književnosti”.
Glavni tematsko-motivski okvir književne analize čini odnos fikcije i istorije u književnom tekstu. Bilo da govori o oblicima pripovedanja, tipovima pripovedača ili tipovima književnih junaka, autorka ne gubi iz vida činjenicu da je svaki element književne strukture bitno određen odnosom teksta prema istoriji kao fonu događanja. Pored odnosa književnosti i istorije, odnosno realnih događaja i njihove književne interpretacije, autorka analize objedinjuje prema sledećim problemskim temama: upotreba fantastike, fragmentarnost kao književni postupak, intertekstualnost, društveni i političko-istorijski kontekst vladavine socijalizma na našim prostorima, hronotop pripovedanja, tipovi književnih junaka, tipovi pripovedača, odnos teksta i čitaoca, funkcija sna, jezičko-stilske karakteristike, simboli, funkcija kataloga... Metafikcionalnost kao važna poetička karakteristika književnog pisma Gorana Petrovića s pravom privlači posebnu pažnju Jane Aleksić. Fokus i pisca i teksta i čitaoca je na značaju priče. Tradicionalni odnos pisac–tekst, u skladu sa savremenim književnim teorijskim shvatanjima baziranim pre svega na teoriji intertekstualnosti i naratologiji, pomera se na odnos tekst–čitalac, pri čemu se insistira na kreativnom elementu čina čitanja.

Iscrpna i znalačka analiza Petrovićevih romana, koja je rezultirala monografijom Opsednuta priča, nudi čitaocu, između ostalog, pregled osnovnih karakteristika Petrovićeve poetike: metafikcionalnost, fragmentarnost pripovedanja, svest o relativnosti istorije, fantastiku, antimimetički pripovedni stav, strategiju ars combinatoria... Jana Aleksić je u ovoj monografiji pokazala da može da na relevantan način iščita Petrovićevo književno delo, ali i da je upoznata sa drugim autorima koji su se pre nje bavili romanima Gorana Petrovića ili rukopisima sličnog poetičkog usmerenja. Tako će, između ostalog, Petrovićeve romane definisati pojmom koji je pre nje upotrebio Marko Nedić: poetska fantastika.
Obimna monografija Jane Aleksić Opsednuta priča predstavlja uspeo spoj teorijskog promišljanja uloge istorije u književnosti i književnosti u istoriji i osmišljene i argumentovane analize romana Gorana Petrovića. Knjiga pokazuje da se mogu izbeći zamke koje pred istraživača postavlja opus pisaca savremenika koji još nije zaokružen. Kada se književni tekst posmatra kao fenomen sa specifičnim karakteristikama i kada se pitanja njegovog književnog ustrojstva postave u prvi plan, onda sve ono što čini vantekstovnu stvarnost, pa i nepostojanje vremenske distance, može samo da pomogne u davanju odgovora na pitanja sa kojima se i autorka monografije i čitaoci Petrovićevih romana susreću.
Milena S. Ilišević