01.09.12
Vojnoistorijski glasnik
Niz institucija iz srpske prošlosti, bez obzira da li je reč o civilnoj ili vojnoj sferi, nema svoje monografije, već samo sporadične leksikonske odrednice. Knjiga Oficirska za druga i sistem osiguranja živo ta u Srbiji i Jugoslaviji (do 1941. godine) posvećena je istoriji Oficirske zadruge i jednom pretežno civilnom fenomenu - osiguranju života. Obe teme pripadaju socijalno-finansijskoj istoriji, a njihova suštinska povezanost ogleda se u konceptu osiguranja života.
Milić Milićević se u svojim ranijim radovima već bavio sistemskim pitanjima srpske vojske, poput njenih opštih reformi ili značaja železnica za vojni faktor, ali i pitanjima društvene uloge oficira i njihovog privatnog života. Oficirska zadruga predstavlja upravo kombinaciju istorije jedne krupne vojne ustanove, ali i organizacije koja je svedočila o najakutnijim, pre svega finansijskim potrebama svake oficirske porodice. Zdravko Petrović je autor iz druge oblasti, do sada se bavio odštetnim pravom i problemima osiguranja. Međutim, njegovi radovi bili su posvećeni ne samo istoriji razvoja životnog osiguranja već i vojnim aspektima ove teme. Tako su obrađeni problemi poput materijalne odgovornosti lica na službi u Vojsci Jugoslavije ili pitanja ratne štete i reparacija. Imajući u vidu složenost teme, u kojoj se prepliću vojna, pravna i pre svega finansijska problematika, saradnja dva autora iz različitih oblasti pokazala se kao odgovarajući pristup. Istraživači su, i pored šire kontekstualizacije, uspeli da napišu sažeto delo koje se sastoji iz dve celine. Prvu čini osam, a drugu devet kratkih i preglednih poglavlja.Prvi deo knjige posvećen je istoriji Oficirske zadruge, sa početnim poglavljem Preteče, saradnici i konkurenti. Najpre se ističe značaj odluke o uvođenju nove oficirske uniforme, 1882. godine, što je u stvari i prouzrokovalo osnivanje Oficirske zadruge. U vremenu još uvek malobrojnog oficirskog kora, veliki problem predstavljalo je pitanje kako što povoljnije nabaviti skupu oficirsku uniformu. Upravo u ideji da se ovaj materijalni izdatak smanji nalazio se začetak procesa udruživanja oficira radi opšteg međusobnog materijalnog pomaganja. Organizovanje jedne veće grupe oficira koja je uspela da potpiše ugovor sa nemačkom firmom Mor i Špa jer (1883-1884) označilo je otpočinjanje rada u ovom smeru. Ova uspešna proba vodila je prvom, iako neuspešnom pokušaju stvaranja oficirske zadruge 1890. godine.
U drugom poglavlju, Zadrugini počeci i njeno članstvo, opisuje se ponovni, sada uspešni pokušaj formiranja Zadruge, maja 1899. godine. Obavezno učlanjenje za sve srpske oficire, ali i izdašna finansijska podrška države, presudno su uticali na ostvarenje ove ideje. Autori su naglasili da je Zadruga ipak nastala u povoljnoj klimi opšte reforme srpske vojske, kada je, između ostalog, povećan broj aktivnih oficira. Stalan porast broja članova Zadruga je beležila sve do 1923. godine, kada je usledilo opadanje usled uvođenja pravila o dobrovoljnom učlanjenju.
Treće poglavlje nosi naziv Sistem participacije i raspo dela sredstava, a posvećeno je različitim načinima finansiranja Zadruge. Osim redovnih uloga članstva, tu je bio još i rezervni fond, zatim imanja, Zadrugini prihodi, pokloni i zaveštanja. Pažnja je posvećena dividendama članstva, kao i opštim promenama bilansa Oficirske zadruge. Pitanja kreditiranja obraćena su u narednom, četvrtom poglavlju. Do 1910. godine Zadruga je stekla stabilnost neophodnu za proširenje svojih aktivnosti. Usledilo je osnivanje Novčanog odseka, pa je Zadruga prerasla u pravu kreditnu ustanovu, iako zatvorenog tipa. Svom članstvu – oficirima, obezbeđivala je povoljne beskamatne kredite, nasuprot uobičajenim menicama. Ranije funkcionisanje novčanih pozajmica autori su iskoristili kako bi slikovito prikazali svakodnevni život srpskih oficira. Tako je naveden primer članova štaba Komande aktivne vojske, gde su od 35 članova, čak 24 bila menično zadužena. Radi dodatne jasnoće izdvojen je primer Živojina Mišića, koji je takođe bio teško opterećen dugovanjima. Detaljan opis upravne strukture čini peto poglavlje (Uprav ni sistem oficirske zadruge). U šestom poglavlju, nazvanom Di stributivna mreža, velika pažnja posvećena je arhitekturi. Zgrada na uglu Masarikove i Resavske ulice, arhitekte Svetozara Jovanovića, izgrađena u periodu 1906-1908, zamišljena je kao distributivno središte proizvoda koje je Zadruga nudila oficirima. Tako se uspešan rad Zadruge ogledao i u izgradnji reprezentativnih objekata u glavnom gradu, a autori su u celosti istakli ovu povezanost istorije arhitekture i delovanja srpskih oficira. Zanimljivo je da uniforma, iako osnovni artikal, nije bila jedini koji se nudio u oficirskoj „robnoj kući“, već da su u asortiman sve više ulazili proizvodi namenjeni svim članovima oficirske porodice.
Tako je jasno da su od samih početaka čelni ljudi Zadruge nameravali svoju aktivnost da prošire i zadovolje i druge, prevashodno materijalne, ali i kulturne potrebe svoga članstva. Naslov sedmog poglavlja Novi oblici delatnosti i novi komintenti posvećen je upravo novim aktivnostima. Međutim, i pored uspeha u pojedinim delatnostima (poput kreditiranja), Zadruga je ipak postizala slabe rezultate u pokušajima da razvije poslove štednje. Slično, ideja o proširenju poslovanja Zadruge na oblast osiguranja života oficira javila se prekasno, neposredno pred Drugi svetski rat. Autori su skrenuli pažnju da se koreni ove pojave nalaze još u 1864. godini, kada je zakonom uspostavljena uslovljenost između oficirske ženidbe, s jedne i obaveznog osiguranja života mladoženje, s druge strane. Poslednje poglavlje posvećeno je rezimiranju 40 godina postojanja Zadruge.
Osiguranje života, delatnost u kojoj Oficirska zadruga nikada nije imala uspeha, funkcionisala je, međutim, među civilima u Srbiji. Sitem osigura nja života u Kraljevini Srbiji i Jugoslaviji naslov je drugog dela ove knjige. U prvom poglavlju nove celine prati se razvoj prvih oblika osiguranja života u Srbiji (Razvoj osiguranja ži vota posle oslobođenja od tur ske okupacije). Tako je zabeleženo da prvi pomen osiguranja u Beogradu potiče iz 1839. godine, dok je prodaja osiguranja najpre bila dostupna samo strancima i njihovim lokalnim zastupnicima. Međutim, od 1861. godine u Beogradu se otvaraju strane filijale poput Ankera, Nord Britiša, Merkantilea i dr. Monopol ovih kuća trajao je sve do 1897. godine, kada je Beogradska zadruga proširila svoje poslovanje i na osiguranje, postajući time i prvo lokalno osiguravajuće društvo.
Drugo poglavlje, pod naslovom Zakoni od značaja za razvoj osiguranja, bavi se prvim zakonskim rešenjima osiguranja u Srbiji. Analiziraju se tačke Srpskog građanskog zakonika iz 1844, zatim Zakon o osiguravajućim društvima iz 1892. godine i drugi akti. Kako je jedna od obaveza osiguravajućih društava bila da u Beogradu poseduju nezadužena nepokretna imanja, autori su i na ovom mestu iskoristili priliku da skrenu pažnju na onaj deo arhitektonskog nasleđa koji je nastao kao rezultat uspešnog finansijskog poslovanja. Tako su pomenute zgrada Beogradske zadruge iz 1907. godine, izgrađene u Karađorđevoj ulici i hotel Moskva, koji je između ostalog predstavljao i upravnu zgradu osiguravajućeg društva Rosija.
Od posebne važnosti za razvoj osiguravajućih poslova u Srbiji bilo je osnivanje filijale bečkog Ankera 1861, pa je ovom pitanju posvećeno treće poglavlje. Osiguranje života bila je Ankero va specijalnost, a izgrađeni Dom Ankera (1896-1899) predstavljao je prvu nekretninu koju je podiglo jedno strano osiguravajuće društvo u Srbiji. Posebnost ovog društva ogledala se i u prvenstvu u uvođenju reklamnog materijala. Osnivanje Beogradske za druge 1882. godine sinonim je za nastanak domaćih osiguravajućih društava. O tome se govori u četvrtom poglavlju. Namera osniva ča Beogradske zadruge bila je da se jeftinim kreditima pomogne srednji, trgovački i zanatlijski stalež i time izbegnu zelenaši. Ovakva ustanova označavala je i korak u privrednoj emancipaciji zemlje, a država je, poveravajući im osiguranje svih državnih objekata na dvadeset godina, odlučno podržala njihov rad. U ovom poglavlju skrenuta je pažnja i na napore članova Zadruge u izgrađivanju samosvesti lokalnog stanovništva o važnosti štednje i osiguranja imovine.
Usledilo je osnivanje novih domaćih osiguravajućih društava (peto poglavlje: Rad osiguravajućih društava do Pr vog svetskog rata), pa se pominju društva Srbija, Vračarska zadruga, Šumadija, u čijim su se upravama nalazili mnogi poznati srpski privrednici. Šesto poglavlje, Zakon o morato rijumu, likvidaciji stranih portfelja i osiguranje u Kralje vini SHS/Jugoslaviji, odnosi se na načine uređenja posleratnog stanja i preuzimanju poslova nekadašnjih austrougarskih osiguravajućih kuća. Opisana je priroda sporova između srpskih osiguravajućih društava i porodica stradalih oficira i vojnika, u slučajevima kada nisu bile regulisane izjave o ratnoj premiji vezane za mobilizaciju 1914. godine.
Rad osiguravajućih društava u Kraljevini SHS/Jugoslaviji opisan je u sledećem, sedmom poglavlju. Pred Drugi svetski rat osiguravajuća društva su se umnožila, pa je čak njih 28 dobilo dozvolu za rad. U međuvremenu mnoga austrougarska društava bila su likvidirana, ali je u opticaju i dalje bio veliki broja polisa, među kojima i ratnih zajmova Austro-Ugarske. Posebna pažnja posvećena je i nastavku rada bečkog osiguravajućeg društva Feniks, koje je usled malverzacija svog čelnog čoveka poslužilo kao primer relativno čestih prevara i nelojalne konkurencije u oblasti osiguranja.
Zakoni od značaja za razvoj osiguranja u Kraljevini SHS/Jugoslaviji posebno su analizirani u osmom poglavlju, dok se u devetom odeljku prati opšti razvoj društava ovog tipa u međuratnom periodu, pri čemu se ističe da je osnovni problem osiguravajuće delatnosti, između dva svetska rata, bilo nepostojanje zakonodavstva o ugovoru i osiguranju koje bi važilo za celu zemlju. Opšti rezultat u ovoj oblasti bilo je i veoma slabo učešće seljaštva u procentu osiguranika.
Delo autora Milića Milićevića i Zdravka Petrovića predstavlja veoma uspeo primer koautorstva, gde su obe teme propraćene u širem kontekstu sa razjašnjenjima mnogih termina i pravila finansijskog poslovanja, kao i mirnodopskih funkcionisanja vojske. Konačni dometi Zadruge procenjeni su realno, a zanimljivo je da su autori period do ratova 1912. godine jasno obeležili kao najvišu tačku uspona Oficirske zadruge, na koju se ona više nikada nije sasvim vratila, uprkos pobedničkom završetku sva tri rata. Pažnju treba skrenuti i na veći broj fotografija koje je autorima ustupio kolekcionar Miloš Jurišić. U pitanju su snimci reprezentativnih građevina koje su nekada predstavljale beogradska predstavništva poznatih evropskih osiguravajućih kuća.
dr Danilo Šarenac
