01.02.08
Uzeti dah pred istorijom
Ljubiša Jeremić
Jakov Ignjatović davno je rekao za naše sunarodnike Srbe da su narod koji stalno sanja obnovu Dušanovog carstva, ali da sve smrt prevari, kaže Ljubiša Jeremić
Ljubiša Jeremić, književni kritičar, pripovedač, i univerzitetski profesor u penziji, u čuvenoj ediciji „Kolo” Srpske književne zadruge iz Beograda objavio je zbirku kritičkih tekstova „O srpskim piscima”, koja je nedavno nagrađena priznanjem „Đorđe Jovanović”. Autor predgovora ovoj knjizi, profesor dr Jovan Delić, uočio je dimenziju doživljenosti i izbora po srodnosti sa autorima u Jeremićevoj kritici koja je, ujedno, delo dobrog pripovedača. Prošle godine, Ljubiša Jeremić je u izdavačkoj kući „Filip Višnjić” objavio „Malu knjigu o Tolstoju”, koja i danas otkriva nove detalje u delima velikog klasika.
Po kojem ključu ste izabrali pisce čija ste dela razmatrali u ovoj knjizi?
Svojevremeno sam zastupao koncept „proze novoga stila” u srpskoj književnosti. Sada sam hteo da pokažem uočene kontinuitete druge vrste, koji se protežu od srpske proze od 19. veka do naših dana i pisaca kakvi su Slobodan Selenić, Borislav Pekić, Miroslav Josić Višnjić, Jovan Radulović. Ti kontinuiteti su specifični za srpsku književnost i, uglavnom, mogu se svesti na njen odnos prema istoriji, nacionalnoj ili čak političkoj istoriji. Gotovo da nije bilo trenutka u kojem smo mogli „da uzmemo dah” nezavisno od istorije. Ona je stalno, kao Gorgona, što bi rekao Josif Brodski, zurila u naše pisce i tražila od njih odgovor. Ukoliko bi joj otvoreno uzvratili taj pogled, to bi značilo da će se okameniti. Takav odnos prema istoriji teško da se može naći u drugim, takozvanim velikim književnostima.
Prikazali ste kontinuitet u srpskoj književnosti. Kako ga, kulturološki, jezički i stilski možemo posmatrati od Jakova Ignjatovića do Miroslava Josića Višnjića?
Upravo se stil Jakova Ignjatovića, ono što je u njegovo vreme bilo najviše na udaru kritike, i za koji se govorilo da je neuredan i telegrafski, otkriva potom pod perom Crnjanskoga, a onda i kod Miroslava Josića Višnjića, kao jedan moćan poetski organ. Takav jezik proizvodi kod Crnjanskoga njegovu specifičnu interpunkciju, a kod Josića Višnjića jedan specifični lirski stil. Međutim, kada govorimo o kontinuitetu osnovni je odnos prema istoriji. Jakov Ignjatović davno je rekao za naše sunarodnike Srbe da su narod koji stalno sanja obnovu Dušanovog carstva, ali da sve smrt prevari. To ćete naći i kod novijih pisaca. Pekić u „Zlatnom runu”, kroz sve beskrajno složene i predivne narativne avanture kroz vekove, sa vraćanjem u antiku, mit, u epsko vreme, nastoji da pronađe odgovor na te tragične izazove.
Deo istorijskog toka svakako je i ideologija...
Pitanje ideologije u književnosti jedno je od najvažnijih, a kada je o Dobrici Ćosiću reč, Ćosić je nastojao da ideološki diskurs koristi kao predmet romaneskne obrade. Nekad uspešno, često i neuspešno, jer ideološki govor je mrtav govor. Kada je iskorišćen u literaturi, takav govor je umrtvljuje. Ideologija je opasna, kao da je tamna senka istorije u literaturi, i zapravo je znak literarnog okamenjivanja. Tako da su dobro prolazili pisci u onim trenucima, kada su uspeli da se bore protiv ideološkog diskursa, da ga iznutra razaraju.
Kako u delu Dragoslava Mihailovića, čijim delom ste se podrobno bavili, razdvojiti ono što je lično proživljeno od literarnog i ideološkog?
Tri su pisca u savremenoj srpskoj književnosti kod kojih tragičko viđenje ne proističe iz njihovog posmatranja života, već iz njihove neposredne sudbine. To su Dragoslav Mihailović, Miroslav Popović i Borislav Pekić. Ti su ljudi, uistinu, stradali od režima i ideologije. Međutim, na sreću, ideologija se nije prelila u njihovu literaturu, oni se njom ne bave, bave se ljudskim životom. Autobiografsko je više kao tamno jezgro koje zrači iz njihove proze, od onoga što su kao pisci doživeli. Kao ni Dragoslav Mihailović, ni Miroslav Popović ne pominje strašne činjenice iz svog života, tamnovanje na Golom otoku, pogibiju očevu. Za njih je pitanje tragike, pitanje ljudske egzistencije uopšte, kao i humanosti. Tako da je to njihova najveća vrlina.
Koliko je uloga književnog kritičara da iznova podseća na pisce – klasike, ili one koji mogu biti zaboravljeni?
U našoj sredini ustaljeno je da se pisci, kako nestanu iz života, zaborave. Vrlo često je to i sa političkih razloga. Kod nas postoje generacije pisaca koje su doživele politički zaborav, a zatim obnavljanje interesovanja za njih. Meni bi bilo posebno drago da se to obnovljeno interesovanje veže za književno delo Vidosava Stevanovića. Kada je reč o Miodragu Bulatoviću, jedan njegov nesmotreni politički potez iz ranih devedesetih godina verovatno je prouzrokovao to da ga godinama niko ne pominje. Međutim, sve i da imamo jednog Gogolja, ili Brojgela, ne bismo smeli zaboraviti jednoga Miodraga Bulatovića. Snaga političke groteske u njegovim delima nešto je što čini čast ovoj književnosti. Što se, uostalom, pokazalo i u svetu, jer je Bulatović bio jedan od naših najprevođenijih pisaca. Doista, u književnoj istoriji postoje revolucionarni procesi koji imaju karakter prekida sa tradicijom; međutim, ispod takvih procesa uvek postoji kontinuitet koji je živi izvor književnosti. U tom smislu uočljivo je da jedan Tolstoj uopšte nije daleko od Džojsa, kao što se, u našoj književnosti, jedan Jakov Ignjatović jasno vidi u uspostavljanju kontinuiteta u srpskoj književnosti.
--------------------------------------------------------------------------
Ćosić – nepročitan pisac
Za Dobricu Ćosića kažete da je, ipak, tvorac najčitanijih srpskih knjiga a da je, zapravo, još nepročitan pisac?
Dobrici Ćosiću polazilo je za rukom da razobliči ideološki diskurs, u najboljim trenucima njegovog „Vremena smrti”. To je, pogotovo, polazilo za rukom Slobodanu Seleniću koji je sjajno razarao i obesmišljavao te stereotipe ideološkog govora, od nacionalističkog, do komunističkog i malograđanskog. Ćosić u našoj javnosti postoji dvostruko, kao figura iz političke i ideološke sfere i, mnogo manje, kao pisac. Vrlo često onaj ko govori o Ćosićevoj književnosti gleda na njega kao na političara. Čitati Dobricu Ćosića znači videti u njemu pre svega pisca, što nije nimalo lako. A on je pisac koji je obeležio srpsku književnost 20. veka. Sa mnogo umetničke snage svojim knjigama je obuhvatao sudbine ljudi sa ovoga tla, od kraja 19. veka do naših dana.
Marina Vulićević
12.02.08 Politika
Književnost i istorija
„O srpskim piscima. Kritike i ogledi” Ljubiša Jeremić
Ljubiša Jeremić pripada starijoj generaciji srpskih kritičara i uz svoj pedagoški rad na Katedri za svetsku književnost u Beogradu razvijao je i tumačenje srpske proze 19. i 20. veka u naratološkom i komparativnom kontekstu. „O srpskim piscima. Kritike i ogledi” je knjiga kritičkih radova u kojoj je Jeremić sabrao svoje studije o srpskim proznim piscima u sinhronijskom i dijahronijskom kontekstu.
U vrlo strogo definisanom analitičkom pristupu oslonjenom na teorijske stavove ruskih i engleskih teoretičara, od M. Bahtina, ruskih formalista do E. Štajgera, V. Kajzera, R. Barta i C. Todorova, Jeremić je šezdesetih godina objavljivao kritičke tekstove, ali se najubedljivije oglasio knjigom „Proza novog stila” (1976). Ova knjiga kritika je predstavljala tumačenje stilskih i pripovedačkih osobina Jeremićevih savremenika-pisaca „stvarnosne proze”. Terminom „proza novog stila” biće imenovana cela generacija pisaca, a njen najpoznatiji predstavnik je Dragoslav Mihailović.
Kritički opus Ljubiše Jeremića je, dakle, bio uslovljen aktuelnim teorijskim i metodološkim stavovima naratoloških teorija, a predmet njegovih izučavanja su bila odabrana dela i autori čija dela zahtevaju literarnu, ali i širu društvenu, istorijsku, pa čak i političku analizu. Zato su Jeremićevi pisci i dela uslovljeni hukom istorije, britkim udarima političkih turbulencija i sociopsiholoških posledica. Među tim odabranim piscima su najznačajniji D. Mihailović, V. Stevanović, M. Josić Višnjić, S. Selenić, R. Bratić, M. Popović i J. Radulović. Sudbine junaka Ćosićevih, Pekićevih i Mihailovićevih romana oblikovane istorijom, aktuelnom politikom ili socijalnim miljeom prvi put su izuzetno protumačene u Jeremićevim kritičkim radovima.
Posebnu pažnju u tumačenjima proze novog stila Jeremić je posvetio analizama stilističko-jezičkih osobina proznih dela navedenih autora. U novoj knjizi ogleda „O srpskim piscima” našle su se i studije o piscima proze novog stila, ali i analize romana Jakova Ignjatovića, tragičnosti u Andrićevim pripovetkama, fantastika u Nastasijevićevim pripovetkama, žanrovska polivalentnost „Hiperborejaca” Miloša Crnjanskog, odnos istorije i utopije u delima Dobrice Ćosića, značaj pripovedačkih inovativnosti proze Miodraga Bulatovića, semantizacija forme u prozi Bore Ćosića i analiza oblika autorskog komentara Borislava Pekića.
U knjigu ogleda i kritika „O srpskim piscima” sabrani su pojedini radovi iz ranijih Jeremićevih knjiga: Proza novog stila (1976), „Glas iz vremena” (1993) i „Tragički vidovi starijeg srpskog romana” (1987) i 11 novih studija pisanih krajem devedesetih i u poslednjoj deceniji ovog veka. U gotovo svim kritičkim tekstovima Jeremić analizira odabrane literarne probleme kao što su tipovi naracije, pripovedača, tačke gledišta, ali se uvek pojedino delo sagledava u kontekstu opusa autora, epohe nacionalne književnosti i u komparativnom, evropskom modelu. Kako i sam autor kaže: „Trebalo bi, učinilo mi se, i one stare, i nove srpske knjige čitati koliko u širokom evropskom kontekstu, toliko i po njihovim autohtonim pravilima, i nezavisno od preovlađujućih uverenja književne istorije.”
Sameravajući evropske tokove, teorijske „demone” i autentičnost pisaca srpske proze, Ljubiša Jeremić je uspeo da prikaže pravu meru estetičkih vrednosti odabranih dela ili čak celovitih opusa.
Svetlana Šeatović-Dimitrijević
