Nova lica jezika - Sociolingvističke teme

13.12.03

Dr Ranko Bugarski, redovni profesor Filološkog fakulteta u Beogradu, autor velikog broja radova iz anglistike, opšte i primenjene lingvistike i sociolingvistike, ove je godine svoje čitaoce obradovao trima novim knjigama. To su: "Lica jezika" (drugo izdanje), "Nova lica jezika" i "Žargon – lingvistička studija". Sva tri dela izašla su u uglednoj biblioteci "XX vek", koju uređuje Ivan Čolović. Dr Bugarski je predavao na mnogim inostranim univerzitetima, a bio je potpredsednik Međunarodnog udruženja za primenjenu lingvistiku – AILA i predsednik Evropskog lingvističkog društva – SLE. Član je Evropske akademije nauka i umetnosti (Beč).

Kakva je uloga jezika u etnicitetu?

– Etnicitet, ili etnički identitet, kao svojstvo koje objedinjuje članove neke etničke grupe i razlikuje ih od drugih takvih grupa, dinamičan je fenomen, složen od više komponenti – objektivnih (jezik, teritorija, religija, običaji) i subjektivnih (verovanje u zajedničko poreklo putem krvnog srodstva, mitologizovana istorija, kolektivna sećanja, simboli). Interakcija ovih činilaca, koji pojedinačno nisu nezamenljivi, obezbeđuje bitno osećanje solidarnosti, odnosno pripadnosti određenom kolektivu. U ovom kompleksu prvenstvo se najčešće pripisuje jeziku, kao najuočljivijem distinktivnom obeležju grupe, ali ni on nije neprikosnoven. Tako, na primer, jak irski etnicitet opstaje iako su praktično svi Irci prešli na engleski, druga ili treća generacija imigranata po pravilu se jezički asimiluje u novu sredinu, ne gubeći druge oznake svog izvornog etniciteta, a za dobru polovinu čovečanstva koja je dvojezična ili višejezična bilo bi teško uspostaviti nedvosmislenu vezu između jezika i etničke pripadnosti. Jeziku, dakle, pripada istaknuta ali ne uvek i presudna uloga.

Kako se nacionalizam ogleda u jeziku?

– Nacionalizam počiva na principu "svoj na svome": čovečanstvo se prirodno deli na nacije, čiji su pripadnici određeni zajedničkim jezikom i teže da žive u jednoj državi, pri čemu ni jezik ni državu ne bi delili sa članovima drugih nacija. Ova trijada ustoličena je u evropskoj romantičarskoj i potom nacionalističkoj kulturnoj tradiciji počev od kraja XVIII veka. Ona je malo kad ostvarena i u samoj Evropi – da i ne govorimo o ostatku sveta – ali u laičkim predstavama preživljava i do danas, uprkos ogromnoj nesrazmeri između nekih 6.000 jezika i jedva 200 država današnjeg sveta. Uz to se ovaj idealizovani obrazac koristi u svrhe političke manipulacije i populističke demagogije u stilu zloglasne teorije krvi i tla.

Biću nacionalizma imanentna je težnja da svoje jasno razgraniči od tuđeg, pri tome veličajući sopstveno a nipodaštavajući sve drugo i drukčije. Svaka mešavina mu je strana, pa su nepoželjne višenacionalne države, nacionalne manjine i etnički mešani brakovi, a višejezični pojedinci su predmet podozrenja. Ovo važi i za jezike, gde se takođe mora znati šta je čije, pa se tako ne može tolerisati nikakav srpskohrvatski, nego se priznaje samo srpski (i to pisan isključivo ćirilicom) i hrvatski (pisan latinicom).

Srpski, hrvatski, bosanski

A kako se jezik suprotstavlja nacionalizmu?

– Tako što odbija da se povinuje njegovom diktatu, o čemu ubedljivo svedoči sveukupna stvarnost našeg sveta, gde gotovo da i nema monoetničkih i jednojezičkih država. Jezik doduše razdvaja etničke kolektive, ali ih i spaja, i to najviše putem sredstava međuetničke i međunacionalne komunikacije, odnosno svetski raširenih jezika, koji preskaču sve prepreke koje bi mogla da im postavi nacionalistička isključivost.

Mogu li se komplementarne funkcije spajanja i razdvajanja koje pominjete ilustrovati ulogom jezika u (de)konstrukciji jugoslovenske države?

– Mogu, i to je upravo dobar primer. Jezik je ovde u svim fazama pratio smernice zvanične politike. Kada su dominirale konvergentne tendencije, kao prilikom stvaranja prve i druge jugoslovenske države posle svetskih ratova, isticano je suštinsko jedinstvo srpskohrvatskog jezika kao važne kohezivne sile i glavnog lingvističkog simbola državnog zajedništva. (U oba ustava prve Jugoslavije čak je pisalo da je službeni jezik Kraljevine srpsko-hrvatsko-slovenački, što je lingvistička besmislica ali i jasan pokazatelj unitarističke politike.) A u razdobljima velikih previranja, koja će na kraju dovesti do raspada SFRJ, sukobljene nacionalne posebnosti su svoje uporište takođe potražile u jeziku, pa smo tako od jednog srpskohrvatskog jezika dobili tri: srpski, hrvatski i bosanski/bošnjački. Sa svoje strane, ova tri odelita zvanična jezika poduprla su osamostaljenje i izgradnju novih država na teritoriji bivše federacije. Tako je jezik imao svoje važno mesto u procesima konstrukcije, destrukcije i rekonstrukcije jugoslovenske države.

Znači li to da je srpskohrvatski zauvek prestao da postoji? Da li je njegovo rastakanje tipičan primer jezičkog nacionalizma?

– U skladu sa već naznačenom opštom prirodom nacionalizma, rastakanje tog jezika svakako je dobar primer jezičkog nacionalizma: svako je dobio svoj deo kolača. S tim što i ovde važi da je svoje ne samo drukčije nego i bolje od tuđeg, pa je, recimo, srpski nacionalist sklon da se podsmeva hrvatskom jeziku, dok je hrvatski nacionalist tipično gadljiv prema srpskom jeziku.

Međutim, teorijski je zanimljiviji prvi deo vašeg pitanja. Naime, srpskohrvatski uopšte nije nestao, bar u jednoj ključnoj ravni posmatranja. Istina, njega više nema na političko-simboličkom nivou, naprosto zato što se takav dvočlani naziv ne javlja u zakonodavstvu novih država na jugoslovenskom tlu. Ali on nastavlja da živi na lingvističko-komunikacijskom planu, jer to ostaje u osnovi jedan sistem normi koji omogućuje glatko razumevanje između prosečno obrazovanih ljudi sa celog srpskohrvatskog jezičkog područja. I ovo lepo ilustruje već pomenutu sposobnost jezika da odoli naletu nacionalizma. Dakle, srpskohrvatski je danas istovremeno jedan jezik i više jezika, zavisno od ugla posmatranja; uprošćeno rečeno, jedan lingvistički jezik u obličju triju političkih jezika.

Latinica i ćirilica

Pomenuli ste i pisma. Koliko je ćirilica povezana sa identitetom srpskog naroda?

– Kao prvo pismo srpskog naroda, ćirilica se, uz srpski jezik, doživljava kao važan deo samog njegovog identiteta. Stoga mnogi Srbi ispoljavaju jaku emotivnu vezanost za ćirilicu kao svoje nacionalno pismo, i takva osećanja treba poštovati. Ali danas valja uvažavati i činjenicu da je, sticajem istorijskih, političkih i kulturnih okolnosti, posebno u vezi sa zasnivanjem Jugoslavije, srpski narod tokom poslednjih osamdeset godina postepeno prihvatao i latinicu kao alternativno pismo. Neki u ovome vide pretnju nacionalnom identitetu Srba, pa tako čak možemo čuti da bi napuštanje ćirilice nužno značilo i gašenje srpskog jezika, a time i nestanak srpskog naroda. Ali ovakva anahrona jednačenja naučno su neprihvatljiva, a katastrofični scenariji ove vrste u stvarnosti nisu mogući. Ako bi Srbi jednog dana nestali sa istorijske scene – u šta ne verujem – to svakako ne bi bilo zbog jezika ili pisma.

Što se mene tiče, pripadam onima koji naporednu upotrebu ovih pisama smatraju obogaćenjem, jer nam svako od njih otvara puteve ka jednom velikom civilizacijskom krugu. Otuda ne vidim zašto iz realno postojeće dvopismenosti ne bismo izvlačili njene očite prednosti, umesto da je pod uticajem prevaziđenih ideologija uzimamo kao povod za dalje razdore.

Pa kakva je onda po Vama sudbina ćirilice?

– Ne delim strepnju da će latinica istisnuti ćirilicu iz javne upotrebe, svodeći je na privatno pismo. Neće, bar dok je ona po ustavu i zakonu prvo službeno pismo u Srbiji, dok su udžbenici (osim visokoškolskih) obavezno na ćirilici, dok na tom pismu izlazi većina najčitanijih dnevnih listova (počev od same "Politike"), kao i mnoštvo knjiga – a ne treba zaboraviti ni skorašnji prodor ćirilice u svet računara... Ovo je daleko važnije od toga kojim su pismom ispisane firme i reklame na ulicama naših gradova.

Kritikovali ste jezik Miloševićeve propagande. Kako komentarišete govor sadašnje politike? Ima li tu više tolerancije?

– Rekao bih da je javni diskurs sada raznovrsniji, ali ne nužno i tolerantniji. Karakteristični govor mržnje, u prethodnom periodu mahom monocentričan, sada je izrazito policentričan, jer političke grupacije i pojedinci mogu uzajamno da se opanjkavaju do mile volje, a bez ikakvih posledica. Ako se tako može reći, svedoci smo demokratizacije govora mržnje; valjda je i to nekakav korak ka demokratiji! Ali i takav, on ostaje sušta suprotnost toleranciji. Biti jezički tolerantan, to znači pre svega poštovati sagovornika, slušati govor (i mišljenje) drugog, uključujući i ideološkog ili političkog oponenta, voditi kultivisan dijalog. Premda na javnoj sceni Srbije ima i glasova tolerancije, ubedljivo preovlađuju agresivna isključivost i sklonost bespoštednim verbalnim obračunima, ponekad na nivou običnog prostakluka.

Ovakav diskurs, u kojem pored mnogih političara zdušno učestvuju i pojedini intelektualci, umetnici, estradne zvezde i druge javne ličnosti, pogubno se razgoreva i širi putem popularnih medija. Tako smo svaki čas suočeni sa krajnje netolerantnim nastupima i izlivima nacionalizma, šovinizma, rasizma, seksizma, ksenofobije, etničke i verske mržnje. Možda paradoksalno, najviše tolerancije ispoljavaju upravo organi gonjenja, za koje bi u nekima od ovih ispada i te kako bilo posla ako bi primenjivali postojeće zakonske odredbe. Valja se ipak nadati da će, uporedo sa kakvim-takvim smirivanjem uzavrelog političkog ambijenta, na nešto viši nivo biti podignuta i kultura javne komunikacije. U tome bi izvesnu ulogu mogle igrati i spoljne okolnosti, kroz približavanje evropskim standardima i u ovom domenu.

Anđelka CVIJIĆ

17.07.03 NIN

Najnovija knjiga našeg istaknutog lingviste nadovezuje se na njegova “Lica jezika”, objavljena u istoj ediciji 2001. godine, kao i na dve ranije knjige sa sličnom tematikom - “Jezik od mira do rata” (1994) i “Jezik u društvenoj krizi” (1997). Ranko Bugarski nije, kao Noam Čomski, ostavio lingvistiku po strani da bi se sav posvetio politici, ali njegovi radovi poslednjih godina pretežno su posvećeni ulozi jezika u raspadu Jugoslavije, u usponu nacionaliz(a)ma, u međunacionalnim i društvenim sukobima, u pokušajima restandardizacije u okviru novostvorenih država, u pojavi novih vrsta retorike.
Opširna uvodna studija, “Etnicitet i nacionalizam u jeziku”, nastoji da dođe do novih definicija ova dva pojma, oslanjajući se na obimnu naučnu literaturu od preko 130 naslova objavljenih uglavnom u poslednje dve decenije dvadesetog veka. Na obilju primera s raznih strana sveta Bugarski pokazuje da “jezik nije neophodan niti nezamenljiv kao temelj etniciteta”. On ne podržava uobičajeno verovanje “da je normalan poredak jedan etnicitet-jedan jezik-jedna država”, budući da “takav idealizovani i šematizovani obrazac malo gde postoji u nekom iole čistom vidu”.
Sledeća poglavlja bave se prilikama na tlu Jugoslavije i rađanjem novih standardnih jezika. Ostajući pri stavu iznetom u prvim “Licima”, da se srpskohrvatski “još uvek može legitimno smatrati jednim standardnim jezikom”, ali da “očigledno više ne postoji kao zvanično priznat entitet na političkom i simboličkom nivou bilo gde na svojoj teritoriji”, Bugarski za sebe kaže: “Oduvek se smatram govornikom srpskohrvatskog i pri tome ostajem - tvrdoglavo, neki će možda reći.” Ilustruje to zanimljivom anegdotom s jednog naučnog skupa u Londonu: kada je jedan ugledni američki slavist rekao da je srpskohrvatski dobro ime za “sirovu građu” iz koje su oblikovani standardni jezici, to jest srpski, hrvatski i bošnjački, Bugarski se požalio da je u nepovoljnom položaju, “jer svi drugi govore jezike a jedino ja govorim sirovu građu!” Onima koji smatraju da se ne može govoriti srpskohrvatski, nego jedino srpski, hrvatski ili “bosanski”, autor odvraća činjenicom da se milioni ljudi širom sveta nazivaju govornicima engleskog - “a ja bar još nisam čuo da neko kaže ‘Ne, ja ne govorim engleski, ja govorim britanski engleski (američki engleski, srednjozapadni engleski, njujorški engleski...’ )”.
O pokušaju odvajanja “crnogorskog jezika” od srpskog Bugarski kaže da “za njegovo ostvarenje gotovo u celosti nedostaje lingvistička podloga”, jer se “inženjeri potencijalnog crnogorskog jezika oslanjaju na arhaizaciju i lokalizaciju, na oživljavanje folklorne baštine i dijalekatskih specifičnosti... U Evropu XXI veka teško se može ući s jezikom iz čije svake pore izbija miris crnogorskih vrleti XIX stoleća.”
Uz druge, ne manje aktuelne sociolingvističke teme (verbalna patologija, značaj višejezičnosti i višekulturnosti, “govor mržnje” u ustima protivnika sadašnje vlasti, ali i njenih predstavnika), u ovoj knjizi se iznose i rezultati nekih čisto leksičkih istraživanja. To su s jedne strane nove žargonske izvedenice, kakve Bugarski već poodavno marljivo sakuplja, prvenstveno u govoru omladine (reči kao “mobilnjak”, “fajtos”, “blajhuša”, “panduriška”), a s druge strane “slivenice”. Tako autor naziva jedan strukturno sasvim nov tip reči, nastalih ukrštanjem dva postojeća izraza: “knindža”, “klinceze”, “šahorizmi”, “pežoazija”, “čokoholičar”, “brozomoran”, “dosmanlije”, “Šešeljuga” i još mnogo, mnogo drugih koje možda neće biti dugog veka, ali koje svakako dokazuju da smisao za humor ima svoje mesto u stvaralačkim moćima jezika.

IVAN KLAJN