Nevidljivo dete - slika deteta u medijima

01.01.08

CM Komunikacija i mediji - 6/2008
„Nevidljivo dete“ je knjiga autorki Nade Korać i Jelene Vranešević koju je 2001. godine objavio Centar za prava deteta. Knjiga prikazuje rezultate empirijskog istraživanja slike dece u medijima, u programima za odrasle, na teritoriji Beograda i Srbije. Iako je objavljena 2001 i prikazuje tadašnje rezultate, ova studija i dalje izaziva rasprave i pažnju javnosti i na njenom tragu organizovane su mnoge tribine, okrugli stolovi i diskusije o položaju i slici dece u medijima i načinima za poboljšanje ovih pokazatelja. Ono što je svakako vrednost ove studije je što predstavlja redak i kod nas jedini pokušaj da se sistematski i kvantitativno ispita slika dece u medijima.
U istraživanju se polazi od dece kao nevidljive društvene grupe, odnosno grupe nevidljive u medijima, i medija kao ključnih za oblikovanje i održavanje predstava, stereotipa i stavova javnog mnjenja. Saznanja i stavove koje imamo o deci, pored ličnog detinjeg i roditeljskog iskustva, stičemo u velikoj meri i iz medija. Hipoteza i polazna osnova istraživanja potkrepljena je i studijama rađenim u inostranstvu. Teorijski okvir bazira se na istraživanju, pristupu i konceptu kulturnih indikatora Džordža Gerbnera koji je započeo sistematska istraživanja marginalizovanih i nevidljivih grupa u Americi krajem 60tih godina prošlog veka. Pored ovih, dati su i rezultati istraživanja Kinkela i Smita iz 1999. itd, koja su pokazala nepovoljnu sliku dece u medijima i njihovu nevidljivost. Pod nevidljivošću se podrazumeva prvenstveno manja zastupljenost grupe i njenih pripadnika u medijima, nego što ih ima u globalnom društvu, a pored toga i netačne, odnosno iskrivljene slike koje grupu i njene pripadnike ne reprezentuju na pravi način, čime se stvaraju stereotipi (izdvajanje i naglašavanje jedne karakteristike i njeno vezivanje za grupu kao celinu).
S druge strane, u patrijarhalnim društvima (a kada su u pitanju deca, većina modernih društava je takva) deca se nalaze na samom dnu hijerarhijske lestvice, ne donose odluke, ne pitaju se za mišljenje, drugi upravljaju njihovim životima. Tek u poslednjih nekoliko godina u Srbiji se „glasnije“ govori o pojmu dečijih prava ili dečijih ljudskih prava i tome šta ona predstavljaju, kako se štite i ostvaruju u punoj meri. U izmeni vladajućeg načina mišljenja i shvatanja, kada su deca u pitanju, mediji mogu da igraju ključnu ulogu.
Za istraživanje je korišćena tehnika analize sadržaja, koja podrazumeva kvantitativan pristup (prebrojavanje učestalosti određenih jedinica analize u medijskim sadržajima) koja ima svoja ograničenja utoliko što se ne uzima u obzir kontekst, odnosno nedostaje joj kvalitativna dimenzija, ali se dobija na egzaktnosti rezultata. U ovoj studiji ovi nedostaci tehnike predupređeni su definicijom jedinice analize koja je bila veoma detaljana i slikovita. Istraživanje i jedinice posmatranja podrazumevale su formalnu i sadržinsku analizu; formalna se odnosila na kvantitativne pokazatelje (broj priloga, dužina trajanja priloga isl.) i sadržinsku koja se odnosila na decu subjekte u analiziranim prilozima (člancima), a utvrđivao se način prikazivanja deteta po sledećim kategorijama: aktivnost, pasivnost, sociokulturni kontekst itd., a posebno zanimljivo je utvrđivanje priloga u kojima je prisutno „pozivanje na prava deteta“, prema Konvenciji o pravima deteta UN. Uzorak su činili sadržaji za odrasle na televiziji, radiju i u štampi. Uzorak obezbeđuje pouzdanost rezultata. Ono što nije ušlo u uzorak, iz prostog razloga što tada, 2001 godina takve emisije i nisu rađene, su specijalizovane emisije za roditelje, kakav je danas na primer „Vodič za roditelje“ na televiziji B92.
Rezultati istraživanja potkrepili su rezultate dobijene u nekim drugim studijama, odnosno deca su i u domaćim medijima izuzetno nevidljiva – u ukupnoj populaciji je 23% dece, dok su ona na televiziji prisutna sa 7,9% a na radiju sa 0,7%! Pored nevidljivosti, deca su prikazivana kao pasivna, ugrožena i, uopšte, grupa kojoj je neophodna zaštita odraslih.
Zaključci dakle potvrđuju hipotezu, a to je da su deca nevidljiva i da je u domaćim medijima dete „Pripadnik retke, bespomoćne i veoma ugrožene vrste. Pripadnici te vrste uglavnom su neodređenog uzrasta, pola i socijalnog statusa. Jedino što umeju i vole da rade jeste da se igraju i zabavljaju. Osim ovoga, deca malo šta umeju i razumeju, a još manje imaju da kažu. Mi odrasli smo tu da ih štitimo od svih rizika i izvora ugrožavanja. To i činimo, koliko nam druge obaveze i materijalni uslovi dozvoljavaju, zato što smo dobri, uviđavni i humani.“ (Korać, Vranešević, 2001:100)
Svakako je da su ovi rezultati nepovoljni i ukazuju na nepovoljnu sliku i tretman dece u medijima, ali i da je to odraz položaja i tretmana dece u društvu. Polazišta autorki, kao zaštitnika dece i kritičara medija, ranijih istraživanja koja su oblikovala hipotezu, čine da je istraživanje veoma pristrasno, što nije umanjilo naučnu validnost dobijenih rezultata. Ipak, treba voditi računa o napomeni koji je u svom prikazu ove studije naveo Žarko Trebješanin (Trebješanin, 2003.) da je nerealno očekivati da sve društvene grupe u medijima budu zastupljene proporcionalno svom učešću u opštoj populaciji i naveo primer vrhunskih sportista i političara kojih je možda 0,001%. Ipak, značaj ove grupe (dece i maloletnika) ne ogleda se u njihovom učešću u društveno i politički relevantnim aktivnostima i samim tim ovaj argument nije u potpunosti prihvatljiv. Nevidljivost žena može se opravdati smanjenim učešćem ovog pola na važnim npr. državničkim funkcijama i mestima odlučivanja, ali to je pokazatelj diskriminacije i nevidljivosti žena na nekoliko nivoa i domena (društvenopolitičkom i na primer medijskom). Specifičnost dece, kao grupe, još je izraženija u ovom smislu.
Edukacija u pogledu dečijih prava je neophodna, a istraživanje je pokazalo da je u medijima gotovo i nema. Izveštavanje o deci i za decu je i dalje nedovoljno zastupljena tema u edukaciji novinara.
Autorke kao rešenje navode edukaciju, kako novinara i pripadnika društva, tako i dece i to dvojako: za kritičku recepciju medijskih poruka, ali i aktivno učestvovanje u radu medija i medijskim sadržajima, a ovakve edukacije se sprovode od strane mahom NVO sektora u mnogim zemljama.
Ukoliko želimo da se na bilo koji način dotaknemo teme odnosa dece i medija ili se njome bavimo, studija „Nevidljivo dete“ polazište je za sva dalja istraživanja, posebno što je jedina ove vrste kod nas, odnosno jedino ovakvo istraživanje domaćih medija. U studiji je, ipak, nedovoljno pažnje obraćeno na kršenje medijske etike i pravila izveštavanja o deci, ali to i nije bila uža tema ovog istraživanja. Takođe, interesantno bi bilo analizirati specijalizovane programe za decu i decu kao subjekte izveštavanja.
Istraživanje je sprovedeno sa ciljem da se utvrdi način na koji su deca prisutna u domaćim medijima. Tehnički i metodološki studija je odlično postavljena i sprovedena, međutim nema nekih ozbiljnijih uopštavanja i teorijskih zaključaka, što se može objasniti samim ciljem istraživanja i nastanka studije, ali i ambicijama autorki u ovom smislu. Pisana pitkim stilom, ne isuviše teorijski suvoparna, knjiga može biti zanimljiva i široj javnosti. Radi se dakle o prikazu empirijskog istraživanja i njegovih rezultata, a ne toliko o ozbiljnijem teorijskom pristupu deci kao grupi u medijima, u smislu akcentiranja samog delovanja medija, iako je značaj, moć i uticaj medija polazna osnova, odnosno uloga medija u formiranju stavova javnog mnjenja, ili njihove izmene.

Višnja Baćanović