Na ženskom kontinentu

03.04.08 Polja

Počeću ovaj tekst malom anegdotom, ako je to uopšte anegdota, a ne čista budalaština: naime, nedavno sam učestovao na jednom naučnom skupu, gde sam imao priliku (ili nepriliku) da slušam i gledam izvesnu individuu sa jedne od katedri za strane jezike nekog od naših fakulteta. Bilo je tu: metodološke smušenosti, bigotnih uvida, nedotupavnog brčkanja u političkom plićaku, užasavajućeg stila izlaganja koji je rečeničkim konstrukcijama tipa: ima tu... (trolova, čarobnjaka, itd.) najviše podsećao na neki mutantski anglo-srpski jezik, a pre svega na javno prebrojavanje redova posvećenih zadatom autoru u kakvoj enciklopediji književnosti, kao vrhunske potvrde vrednosti istoga.
Ipak: takve epizode u životu jednog hermeneutičara preko su potrebne. Tumač književnosti tako neposredno dolazi do svesti o opasnosti koja ga vreba, a ta je da se pretvori u autora beležaka o nekoj pesmi, ili književnom delu uopšte, onih beležaka koje su jednom nemačkom romantičaru zaličile na anatomska predavanja o nekom pečenju. Putem ovakvih interpretatorskih katastrofa ponovo se dolazi do onih temeljnih pitanja koja smo tako lako spremni da zaboravimo, ili da odgovor na njih, premestimo u sferu metodoloških trendova. Otuda, vrlo često, ličnu dimenziju odgovora žrtvujemo sveprisutnoj manufakturi konsenzusa, koja podseća na one autoritete koji ljudsko mišljenje drže u stanju permanentne maloletnosti, da upotrebimo tu sliku, vrlo dragu jednom filozofu sa nemačkog govornog područja.
A pitanju su, prividno, banalno opšta: kako pisati o književnosti? Kako čitati književnost i domaću, i stranu? Kakav je značaj tog pisanja i čitanja?
Ponavljam i domaću i stranu, jer to je, čini mi se, sudbina sa kojom se suočava svaki relevatni domaći stručnjak za strane književnosti. To pokazuje i knjiga Vladislave Gordić Petković, autorke koja je, kao što je poznato, po vokaciji anglista. Otuda ne čudi što su glavni junaci knjige Na ženskom kontinentu pripadnici engleske književnosti: Viljem Šekspir, Emili Bronte, Sara Voters, kojima opet treba dodati i neke sporedne junake poput Henrija Džejmsa, Semjuela Beketa, Harolda Pintera, Ernesta Hemingveja. Ipak, to ne znači da je ova knjiga zatvorena u granice književnosti na engleskom jeziku: sasvim suprotno, ona je sva u znaku komparacije. Tako se između korica knjige Na ženskom kontinentu nalaze i uporedna čitanje Sare Voters i Judite Šalgo, odnosno Ernesta Hemingveja i Antonija Isakovića, kao i razmišljanje o šekspirovskim likovima i motivima u savremenoj srpskoj drami i posebno zanimljiv tekst o urbanoj topografiji u američkoj i srpskoj prozi. Grupi tekstova komparativističke provenijencije treba dodati i one radove u kojima autorka precizno i argumentovano ukazuje na previde u srpskim prevodima Hamleta i Orkanskih visova.
Ako je komparativni metod prva od mogućih niti vodilja kroz tekstove sakupljene u ovoj knjizi, druga, u najmanju ruku podjednako važna, jeste ideja koju metaforički imenuje i naslovna sintagma: ženski kontinent. Ova sintagma ilustruje posebnu pažnju koja autorka obraća na ženske likove u muškoj prozi (recimo, kod Sterije ili Aleksandra Tišme), odnosno na dela domaće i strane ženske književnosti. U svojim tekstovima V. Gordić Petković objedinjuje dijahronijsku i sinhronijsku perspektivu ženskog pisma, pa tako posebnu važnost u ovoj knjizi ima roman Emili Bronte Orkanski visovi, odnosno opus Sare Voters, te ženska proza u srpskoj književnosti devedesetih, pre svih Judita Šalgo.
Feministička kritika danas ima ugled koji zaslužuje. Rodno čitanje književnosti donelo je bezbroj dragocenih uvida, koji bez takve vrste osetljivosti svakako ne bi mogli biti uočeni. Međutim, sva je prilika da je kob banalizacije nasrnula i na ovaj metodološki pravac. Uzmimo za primer Dučića. Naime, čitati Dučićeve tekstove kao uzus mizoginije nije naročito veliki hermeneutički izazov; veći bi svakako bio pokazati ambivalentan odnos prema ženi u poeziji srpske moderne, ili tamo gde se dijalektika mržnje i obožavanja (svetovne) žene dramatično razotkriva, a to znači u Renesansi. Ovako, Dučić se artikuliše kao svojevrsni neprijatelj, da bi se u sledećem koraku svakom onom ko to ne prizna, (bilo muško, ili još gore, žensko) nalepila etiketa patrijarhalnog ekstremiste: rezultat je parcelizacija književne republike, koja u krajnjem i najbanalnijem svom obliku završava rečenicom tipa: "Šta me briga za Crnjanskog" (jer je muškarac).
Ukoliko je šifra ovako shvaćene feminističke kritike raspadanje književnosti na nebrojeno sitnih književnih mesnih/ polnih/ manjinskih zajednica onda je feministička kritika Vladislave Gordić Petković odličan primer kako se osetljivost za rodne odlike književnosti ne mora pretvoriti u proizvodnju neprijateljstava i osiromašivanje književnosti. Tako, recimo, u tekstu "Motivi i modeli ženskosti: ženska proza devedesetih" autorka u jednoj fusnoti vrlo argumentovano podriva uvreženo mišljenje nekih muških kritičara i književnih istoričara koji žensku književnost poistovećuju sa neliterarnom, umetnički bezvrednom prozom. Značajno je, međutim, primetiti da ova napomena ne vodi do jedne vulgarne, polno-političke podele na našu (žensku) i njihovu (mušku) prozu. Ocrtavajući moguće izbore po srodnosti spisateljica kojima je poklonila pažnju, Vladislava Gordić Petković ih, zapravo, uzglobljuje u jednu mešovitu, što znači pre svega, književnu tradiciju. Ovako komponovan, njen tekst s pravom obraća pažnju čitaoca na jedan zanemareni aspekt savremene srpske književnosti, a da pritom ne politizuje žensku poziciju, pri čemu ovde imam u vidu šmitovsko značenje reči politika.
Tako dolazimo i do pitanja koje sam postavio na početku ovog teksta: kako čitati književne tekstove? Iako u knjizi Vladislave Gordić Petković ne postoji nijedan tekst koji decidirano odgovora na ovo pitanje, čini se da prvo poglavlje teksta "Šekspirove senke" pruža mogućnost da se taj odgovor rekonstruiše. Govoreći o zastarevanju kritičkog mišljenja, autorka se pita: "Otkud tolika potreba da se mrtvo mišljenje kači na živo tkivo teksta?" Ideju mrtvog, zastarelog kritičkog mišljenja ona vidi kao rezultat procesa u kome čitalačko Ja posvećuje sebe Šekspiru, umesto da njega, Šekspira, prisvoji ili pridoda sebi "onako kako to samo potrošiva masovna kulture može i ume". Ovakva poetika čitanja Vladislave Gordić Petković ukazuje nam na jasnu svest o modernosti. Ta svest nam pomaže da uočimo kako je Šekspir, od idola koji se objektivno obožava, postao građa koja služi za oblikovanje vlastitog, subjektivnog viđenja Šekspira. To je, naime, način na koji potrošačka kultura obožava, odnosno ikonizuje ključne figure visoke umetnosti. Kao rezutat subjektivizovanja Šekspira nastaje, recimo, eksperimetalna postavka njegovih drama koja u sebe uključuju savremenu tehnologiju (internet, recimo) i jezik te tehnologije.
Rezime autorke otuda je lako pojmljiv i očekivan: "Šekspira osavremenjujemo kako bismo ga prikazali u svetlu njegove univerzalnosti". Ova ideje Vladislave Gordić Petković dobija na težini u kontekstu mišljenja granica pojma humanog, kakvo se javlja, recimo, u Sloterdajkovom tekstu "Pravila za ljudski vrt". Sloterdajk tu izlaže i obrazlaže obrt u procesu humanizacije u kome se pre sluti nego opisuje zamena književnosti kao instrumenta humanizacije tehnikama bioinžinjeringa. U tom smislu, razumljivo je zašto se Sloterdajkov tekst otvara metaforom knjige kao pisma prijatelju, da bi se na kraju ta prijateljska pisma pretvorila u nepodignutu poštu, u prašnjave objekte u nekoj anonimnoj arhivi.
Čitana u tom svetlu, ili u toj tami čitanja, knjiga Vladislave Gordić Petković jeste svojevrsna poetika čitanja i odgovor na pitanje kako još čitati, tačnije kako u knjigama još uvek prepoznati pisma prijatelja. Ako postoji poenta knjige Na ženskom kontinetnu, onda to je njen zahtev da se čitanjem osavremeni tekst, što znači da se uz punu svest o savremenosti sugerišu značenja koja on može imati pre svega za nas (a ne za sebe, odnosno za epohu u kojoj je nastao). Univerzalno značenje postaje, dakle, naše značenje, značenje naše epohe.
U toj operaciji osavremenjivanja pisama pristiglih iz prošlosti očitava se još jedna dragocena osobina Vladislave Gordić Petković: radi se o njenoj veštini da vlastito pisanje izmakne domašaju dve tipične percepcije modernog: one što moderno vidi kao vilu koja ispunjava sve želje, i druge, oprečne, za koju se moderno pojavljuje u liku čudovišta. Lišena potrebe da modernost umotava u idelogeme koje bi je priklonile jednom ili drugom carstvu, knjiga Vladislave Gordić Petković možda bi najbolje bila predstavljena slikom čitalačkog broda čije će se rečenice, poput jedara, nadimati pod silinom modernih vremena, ali čije kormilo još uvek odlučuje u kom pravcu će se brod kretati.

Slobodan Vladušić

29.03.08 Danas

Biljana Dojčinović-Nešić
Prva asocijacija u vezi sa naslovom knjige Na ženskom kontinentu Vladislave Gordić Petković bila je sam početak klasične studije o istoriji ženske književnosti Ilejn Šouvolter, Njihova književnost. Otvarajući novo područje istraživanja, Šouvolterova je pisala: "U atlasu engleskog romana, ženska teritorija se obično predstavlja kao pustinja omeđena planinama sa četiri strane: vrhovima Ostin, visovima Bronte, lancem Eliot i brdima Vulf. Ova knjiga predstavlja pokušaj da se ispuni prostor između tih književnih kamena međaša i da se konstruiše pouzdanija mapa od koje bi se polazilo u istraživanje postignuća britanskih romansijerki."
Upečatljive i duhovite prostorne i geografske metafore u stvari nigde nisu pominjale kontinent, već nešto mnogo sumornije, najavljujući i zamorniji poduhvat: ponovno naseljavanje pustinje, iskopavanje onih peskom mainstream teorije prekrivenih oblika života, otimanje od zaborava. Geografske metafore nisu jedini razlog zbog kog pominjem studiju Šouvolterove, naravno. Jer, kao temelj ginokritičkih istraživanja i ova i druge knjige i tekstovi američke autorke ugrađeni su u knjigu Vladislave Gordić Petković. Ali, za razliku od koncepta koji se izgrađuje u naseljavanju pustinje, koncepta ženske književne istorije, ovaj ženski kontinent je više sinhronijski pregled, i to ženskog čitanja, nego samo i isključivo ženskog pisanja. I to su verovatno prve razlike koje se uočavaju u odnosu na gore navedenu sliku. Knjigu Na ženskom kontinentu naseljavaju i pisci i likovi oba pola. Već po tome se ona upušta u poduhvat koji prevazilazi isključivo izgradnju ženske književne istorije, premda je to jedan od njenih važnih doprinosa.
Naslov je preuzet iz nezavršenog romana Judite Šalgo, Put u Birobidžan, koji višestruko simbolizuje potragu za prostorom identiteta. Ženski kontinent je, kako autorka primećuje, samo jedan od naziva za Birobidžan, nedostižni topos žudnje za slobodnim postojanjem, čiji su sinonimi u romanu: "zemlja bez ubijanja", "ludnica", "rezervna domovina", "močvarni rasadnik jevrejskog semena"... Dvojnost identiteta glavne junakinje ovog romana, Berte Papenhajm alias Frojdove pacijentkinje Ane O, preispituje brojne mitske slike, asocijacije i sličnosti: ugrađena u temelje psihoanalize kao telo njene osnivačke bolesti - histerije, ona postaje "generički tip, alegorijska figura lutanja i potrage, jevrejstva i ženskosti." (NŽK str. 33). I sama sudbina ovog romana - činjenica da je ostao nezavršen usled prerane smrti Judite Šalgo - i njegova kritička recepcija, koju u velikoj meri čine čitanja u ključu teorije roda, po ko zna koji put potvrđuju vezu teksta i tela, reči i ruke.
Kontinent, opet, za razliku od metafore na koju me je najpre asocirao, nije pusta zemlja opasana planinama, neka vrsta geopolitičke/geopoetičke zdele ispunjene prahom po čijem dnu džaramo u potrazi za neugašenim žeravicama ili još uvek živim klicama onoga što je negda gorelo/cvetalo. Kontinent je u stvari tle, veliko ostrvo, opasano morem, vodom koja povezuje i rastapa sve. A da bi se na njemu lakše snašli, potrebno je, naravno, povezivati puteve i staze, što Vladislava Gordić Petković sjajno radi. Naslov prvog odeljka ove knjige - Ženske mreže - upućuje upravo na veštinu otkrivanja aspekata u kojima pojedina dela međusobno komuniciraju, veštinu koja je odlika čitave ove knjige i ujedno svojevrsna poetika čitanja. Tako se pomenuti Put u Birobidžan povezuje sa romanima Sare Voters - spisateljice koja u viktorijansku englesku i nasleđe pikarskog i dikensovskog romana, uvodi priču o junakinji i njenom lezbijskom identitetu. Priča o romanima Sare Voters nastavlja se i razrađuje potom u jednom od sledećih tekstova, da bismo se potom upustili u razmatranja modela maskuliniteta u Orkanskim visovima. Roman Emili Bronte se u drugom delu ove knjige, nazvanom Shakespereance, povezuje i sa Šekspirovim dramama, a samo tematsko interesovanje - razmatranje modela maskuliniteta - u stvari se odigrava i u tekstu koji govori o dramama Ljubomira Simovića i Mihizovom Banović Strahinji. Najzad, otkrivanje književnih veza se u trećem delu, Ideologija i identitet, podvlači ne samo kroz otkrivanje interteksualnih mreža, već se ovaj deo, i knjiga u celini, završavaju tekstom koji, na prvi pogled, govori o književnim vezama u najklasičnijem mogućem maniru - o Isidorinim čitanjima engleskog romana. No, kao što u ovoj knjizi Šekspir postaje i virtuelni i interaktivni Šekspir, tako ni "recepcionistički" pristup esejima Isidore Sekulić o engleskim romanima ne može biti tek to. Reč je, u stvari, o završnom oplitanju mreže, onom finom radu koji paučinastu strukturu drži na okupu. Mreže ženskog kontinenta se tako zaokružuju slikom elementarnih nepogoda, demona lepote i pletilja mreže i rečenicom koja slavi umeće poetizujućeg čitanja, veštinu koja mora da odgovara spisateljskom umeću da bi odgovorila na izazove "stvaralačkih poriva i talenata".
Isidora Sekulić nas vraća i na jedan, ovde tek pomenuti aspekt knjige koji ima najdirektniju vezu sa oživljavanjem pustinje iz metafore Ilejn Šouvolter. Reč je o ispisivanju ženske književne istorije u srpskoj kulturi, o fenomenu da, kao knjiga, ona postoji na engleskom i poljskom jeziku, ali ne i na srpskom jeziku. Postoji mnogo tekstova koji čine mozaičku sliku te moguće istorije književnosti, ali se ona pojavljuje kao zaokružen projekat samo u prevodu, na stranim jezicima. Knjiga Na ženskom kontinentu čini jedan značajan deo tog fragmentovanog pregleda srpske rodom označene istorije književnosti - zahvaljujući tekstovima o autorkama poput, pre svih, Isidore Sekulić, potom Judite Šalgo, Biljane Jovanović i, naravno, tekstom o srpskoj ženskoj prozi devedesetih. Taj tekst, naslovljen Motivi i modeli ženskosti, u stvari je i prvi pregledni tekst o srpskoj prozi devedesetih u kom se autorke razvrstavaju po zajedničkim osobinama. Vladislava Gordić Petković tako razlikuje neorealistkinje, autorke opsednute autobiografijom i postmoderne eksperimentatorke. Po njoj, u prvu i najveću grupu spadaju Milica Mićić Dimovska, Ljubica Arsić, Ljiljana Đurđić, Mirjana Pavlović, Jelena Lengold i Ljiljana Jokić Kaspar. Njima je zajedničko što realnost preispituju pisanjem, postavljajući pisanje ponekad kao elitistički vid eskapizma a drugi put kao "strategiju čitanja političkih i socijalnih životnih distorzija". Kao predstavnice konfesionalne proze, Vladislava Gordić Petković navodi Ninu Živančević, Aleksandru Unterveger i Gordanu Ćirjanić, dok grupu postmoderno orijentisanih autorki čine Mirjana Pavlović, Mirjana Mitrović i Judita Šalgo, kojima je zajedničko izmeštanje iz datog trenutka u istoriju ili literaturu. Pri tome je za ove autorke realizam samo "nužno zlo". Iako se sa ovakvim nacrtom ne moramo slagati delimično ili u potpunosti - a i sama Vladislava Gordić Petković je nedavno govorila upravo o pogledu na takvu podelu iz nove perspektive, stvaranje klasifikacije u stvari je početno mesto za dalje razgovore o stvaralaštvu autorki i praćenje istorije koja nastaje. Otvoriti prostor za diskusiju, razgovor, polemiku, dopunu, pitanja, znači načiniti taj prvi, najvažniji i najteži korak. To takođe podrazumeva i veliki čitalački i teorijski trud jer zahteva jednako poznavanje književne produkcije kao i teorijsku svest o mogućnostima njihovog razvrstavanja. Tekst takođe jasno pokazuje teorijsku zasnovanost ali ne i opterećenost teorijom ove knjige Vladislave Gordić Petković - autorka poznate koncepte koristi znalački, slobodno se poigravajući njima. Drugo, uspostavljanje veza među raznovrsnim i raznorodnim književnim pojavama u ovoj knjizi, koje me podseća i na naslov jedne od ranijih knjiga ove autorke - Korespondencije - preispituje i samu ideju ženske književne istorije u srpskom jeziku kao isključivo ženske, isključivo na srpskom pa i isključivo - istorije. Povezujući Hamleta i Hitklifa, Mesijanu Judite Šalgo i junakinju Sare Voters, Izabelu Arčer i likove srpske ženske proze preko tema maskuliniteta, potrage za identitetom, motiva grada..., ona stvara jednu virtuelnu mrežu, jedan kontinent ženskog čitanja u kome je sve otvoreno i mnogo šta moguće i novo.
Najzad, Isidora Sekulić, kao veliko ime srpskog eseja podvlači i to da se esej, a sada naročito kratak, kraći, mini-esej, uspostavlja kao važna forma ženskog kritičkog izražavanja. Za razliku od ostale dve knjige Vladislave Gordić Petković, nedavno objavljene - Virtuelna književnost II i Književnost i svakodnevica, eseji u ovoj knjizi su duži, ali ne manje duhoviti. Oni svedoče o izvežbanoj čitateljskoj i spisateljskoj ruci koja protejski žanr eseja oblikuje prema teorijskim znanjima, čitateljskim zadovoljstvima i spisateljskoj radosti poigravanja otkrivenim i osvojenim blagom ove "zemlje bez ubijanja", "ludnice" i "rezervne domovine".

16.09.07 SEEcult.org

NOVI SAD, 16. septembra (SEEcult.org) - Vladislava Gordic Petkovic, profesorka engleske i americke knjizevnosti na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, objavila je novu knjigu “Na zenskom kontinentu” (Dnevnik - Novine i casopisi) sa sabranih 20 eseja i clanaka nastalih u proteklih deset godina, koji se bave zenskim kanonom anglofone i srpske knjizevnosti, ali i Sekspirom, Pinterom, Beketom, savremenom srpskom dramom...

Prema njenim recima, tekstovi sabrani u toj knjizi nastajali su kao rezultat razonode i obaveze, radoznalosti i duznosti, odnosno kao deo istrazivackog rada u okviru naucnih projekata, ili su namenski pisani za naucne skupove, zbornike i knjizevne casopise.

Teme, teze i analize neminovno se preplicu, cak i ponavljaju, u skladu sa kriticko - interpretativnim opsesijama koje su ih diktirale.

Tekstovi su grupisani u tri celine - “Zenska mreza”, “Shakespeareance” i “Ideologija i identitet” - bez namere klasifikacije ili hijerarhizacije. Od bilo kakvog imaginarnog poretka vaznijom se cinila sloboda interpretativnih mogucnosti, saopstila je autorka, koja se bavi knjizevnom teorijom, kritikom, publicistikom i prevodjenjem sa engleskog.

Vladislava Gordic Petkovic objavila je knjizevno - kriticke studije “Sintaksa tisine: poetika Rejmonda Karvera” (1995) i “Hemingvej: poetika kratke price” (2000), zatim knjige eseja i clanaka “Korespondencija: tokovi i likovi postmoderne proze” (2000), “Virtuelna knjizevnost” (2004) i “Virtuelna knjizevnost II: knjizevnost, tehnologija, ideologija” (2007), kao i veci broj naucnih radova u oblasti angloamericke knjizevnosti, ogleda i prikaza.