01.02.16
Kultura
Knjiga Milanke Todić Moderno dete i detinjstvo. Modeli fotografske reprezentacije deteta objavljena je 2015. godine u Beogradu, u izdanju Službenog glasnika. Predmet razmatranja definisan u naslovu knjige, odredio je ovu monografsku studiju kao društvenu istoriju, u kojoj su problem deteta i konstrukt detinjstva u modernoj epohi razmatrani na studiji fotoreprezentacije. Teorijski adekvatno utemeljen, tekst nudi najšire referentno polje sagledavanja dečje fotografije u Srbiji i Jugoslaviji od sredine 19. veka do sedamdesetih godina narednog stoleća. Kroz identifikaciju i eksplikaciju različitih modela artikulacije i reprezentacije slike o detetu, autorka na preko 190 stranica ilustrovanog teksta prati proces modernizacije srpskog i jugoslovenskog sociokulturnog konteksta analizirajući sistem vrednosti, ukus i stereotipe, tj. specifičnosti mentaliteta sredine neposredno vezane za dominantne vizuelne i ideološkopolitičke matrice. Rezime na engleskom jeziku kroz 50 stranica upoznaje inostranog čitaoca sa ključnim idejama, tezama i konkluzijama osnovnog teksta.
Uvod sadrži eksplikaciju osnovnih ciljeva studije i njene kompozicione strukture, primenjenih metodoloških postupaka prilikom razmatranja selektovanog materijala i građe, kao i predloženog hrononološkog okvira. Uverena u neophodnost permanentnog osavremenjivanja postojećih metoda proučavanja i interpretacije vizuelne kulture 20. veka načelno i fotografske produkcije posebno, autorka se opredelila za interdisciplinarni pristup u definisanju vremenskoprostornog i konceptualnog referentnog okvira primarnog predmeta. Radi se o eklektičnom, za postmodernizam tipičnom metodološkom postupku, koji obuhvata elemente društvene i kulturne istorije, nove sociologije i psihologije, formalne analize i komparacije. Primenjeni pristupi imali su za cilj odstupanje od, u domaćoj sredini dominantnih, krutih faktografskih i formalističkih shema u interpretacijama fotografije, odnosno mapiranje strategija konstituisanja i mehanizama funkcionisanja idejnog konstrukta detinjstva i modela fotografske reprezentacije deteta, kao i njima svojstvenih ideoloških atributa, značenja i dometa. Značilo je to ne samo istraživanje obimne arhivske i fotografske građe, već i proučavanje problematike vezane za pravila podizanja, vaspitavanja i brige o deci, kao i normativnih akata novijeg datuma kojima su regulisana zakonska prava deteta. U domaćoj umetničkoj istoriografiji malo je autora, poput Milanke Todić, koji su bili spremni da se posvete istraživanju razvoja fotografije u domaćoj sredini na način koji ne pojednostavljuje njene društvenoistorijske, ideološke, estetske, psihološke i semantičke aspekte. Domaće fotografsko nasleđe poslužilo joj je kao ilustracija postojećih istorijskih i teorijskih interpretacija, ali i za dešifrovanje društvenih obrazaca, kodova i razlika u artikulaciji idejnog konstrukta detinjstva, identiteta i modela reprezentacije modernog deteta. Idejne i značenjske komponente tih modela činile su polaznu osnovu u izvođenju zaključaka o promeni „politike viđenja’’ i shvatanja deteta i detinjstva u domaćoj sredini. Čitane u složenim kontekstualnim vezama, odabrane fotografije u interpretaciji ove autorke, ukazuju ne samo na poimanje diskursa detinjstva i medija fotografije u domenu umetnosti, već i na njihovo mesto u hijerarhiji značenja jednog buržoaskog, a potom socijalističkog društva. Podrazumevalo je to ne samo uočavanje razlika u strategijama reprezentacije modernog deteta, već i praćenje tehnološkog napretka i procesa demokratizacije fotografije, čija je široka upotreba postepeno potirala klasne, ideološke, geopolitičke, kulturološke, rodne i druge razlike. Na osnovu napred navedenog, mogu se identifikovati suštinske novine koje donosi ova metodološki adekvatno utemeljena, problematski koncipirana i rizomski strukturirana studija.
U prva dva poglavlja Tražim lica svoje dece i Nejasna slika deteta na kartonu, Milanka Todić daje dokumentovanu genezu dečjeg fotografskog portreta nastajalog od sredine 19. veka u sceničnim prostorima profesionalnih ateljea. Fokusirajući se na paradigmatične primere grupnih porodičnih fotografija tog vremena, ona analizira emocionalne, rodne i hijerarhijske relacije između članova porodica urbanih sredina, novoformiranog građanskog sloja koji je usvojio fotografiju kao noseći medij samoreprezentacije. Reč je o projektovanoj slici uspešne i stabilne patrijarhalne porodične zajednice, koja je bila namenjena javnoj ikonosferi. Težište analize u poglavlju Dete je čovekov otac jesu pojedinačni i grupni dečji i porodični portreti na osnovu kojih autorka izvodi pouzdane zaključke o promeni paradigme, tj. novom poimanju deteta u doba romantizma, kada ono stiče pravo na autonomnost i sopstveni identitet. Unutar fotografske produkcije tog vremena ona izdvaja snimke Anastasa Jovanovića, koje odlikuje sentimentalna vizuelna matrica, emocionalna ekspresivnost i neformalna ležernost u stavovima prikazanih osoba, upravo zato što je na njima evidentno da dete postaje emocionalni fokus moderne porodice. U sledećem poglavlju Milanka Todić skrenula je pažnju na prekretnicu koju je, u odnosu na stereotipnu sliku deteta kao bezbrižnog i besposlenog bića okruženog igračkama, donela Jovanovićeva stereografija Dečak sa fotografima (1854). Ovo jezički i semantički vrlo samosvojno fotografsko delo, dovelo je u pitanje ideologiju stroge discipline i pokornosti dece, tj. anticipiralo promenu paradigme: od deteta koje kao tabula rasa i pasivni objekt u potpunosti zavisi od odraslih iz užeg, porodičnog okruženja, do autonomnog i samosvesnog subjekta koji, po uzoru na roditelje, ravnopravno i aktivno participira u životu i radu vlastite porodice. Stoga autorka ovaj pionirski i faktički jedini inovativni iskorak u srpskoj fotografskoj produkciji tog vremena jasno izdvaja iz dominantnog modela reprezentacije deteta. Na taj način ona autoru fotografije, čije delo shvata kao paradigmu modela, daje ulogu ključnog nosioca promena u domenu vizuelne umetnosti i kulture, iako ostaje pri stavu da na tom polju istovremeno deluju brojni izvanumetnički faktori. Pokrećući raspravu o vaspitavanju i obrazovanju dece u doba prosvetiteljstva, Todić je u okviru poglavlja Lepo vaspitano dete elaborirala pitanja rodnih odnosa, statusnog pozicioniranja i uloga muškarca i žene, odnosno muškog i ženskog deteta kako u okviru moderne građanske porodice, tako i čitavog društva u tadašnjoj Srbiji. U poglavlju Nevin kao dete autorka razmatra jedan od najdugovečnijih kulturnih obrazaca 19. veka – sliku deteta kao nevinog bića, ali i primere njene instrumentalizacije u potvrđivanju društvenog statusa porodice. U pitanju su iscenirane fotografije dece u različitim kostimima ili sa skupocenim igračkama, koje su figurirale kao metaforička slika srećnog detinjstva, ali i atribut moći, prestižne pozicije roditelja u društvenoj hijerarhiji. U okviru poglavlja Deca i svet, autorka dekonstruiše mit o detinjstvu kao dobu bezbrižnosti i sreće kroz analizu fotografija ratne siročadi, dece beskućnika i radnika, ali i maloletnih delikvenata u godinama tokom i neposredno posle Prvog svetskog rata, koje su bile presudne za artikulaciju nove, dokumentarne i nekonvencionalne reprezentacije deteta kao autonomne ličnosti i aktivnog društvenog subjekta. S druge strane, zapaža autorka, pojava mobilne Kodakove kamere lake za rukovanje omogućila je pojavu amaterske fotografije i pružila priliku malobrojnoj deci iz materijalno situiranih porodica da samostalno kreiraju vlastitu, personalizovanu sliku sveta i aktivno učestvuju u uobličavanju slike moderne civilizacije. Pitanje kojem je posvećena posebna pažnja u poglavlju Dete i Urnebesni kliker jeste proces interakcije između dečje i kreativnosti odraslih, sa posebnim osvrtom na prvu izložbu dečjih likovnih radova u Beogradu (1939) i intermedijalne umetničke eksperimente domaćih avangardnih pokreta, poput alogičkih tvorevina predstavnika beogradskog nadrealizma, koje su nastajale na iskustvima dečje mašte, igre, sna i, tako, sistematski potkopavale dominantne estetičke norme i anahrone sheme građanske umetnosti i kulture. U nekoliko narednih poglavlja, autorka prati promene koje su se desile na jugoslovenskoj društvenopolitičkoj sceni posle Drugog svetskog rata i razmatra posledice tih promena u mediju fotografije, i to kako u pogledu tehnološkog napretka i omasovljavanja tako i u njenim idejnim i ideološkim aspektima. Poglavlje Pioniri maleni, mi smo vojska prava posvećeno je pitanju uvođenja deteta u politički život i javnu scenu masovnog spektakla u funkciji veličanja kulta vođe, kao i mehanizmima (pre)vaspitavanja deteta u duhu nove komunističke ideologije i sistema vrednosti, što je dovelo do ponovne promene paradigme: dete kao aktivan borac i nevina žrtva neophodna u izgradnji slobodnog, pravednog i srećnog društva. U okviru diskursa komunističke slike deteta, Todić analizira njena morfološka svojstva (kostimiranost, kult tela) i ideološke atribute (politička instrumentalizacija, programiranost, kolektivizam, propagandistički, didaktički i populistički karakter). Istovremeno, ona izdvaja u odnosu na vladajuću ideologiju kritičke i revizionističke modele reprezentacije deteta (u filmskoj umetnosti), koji pokazuju izrazit otklon prema projektovanoj slici srećnog detinjstva u socijalističkom društvu. Zatim objašnjava kako je stereotip o detetuheroju spremnom na najveću ličnu žrtvu za dobrobit kolektiva pretočen u književnu i filmsku formu, kao i popularni partizanski strip za decu Mirko i Slavko. Bio je to, prema mišljenju autorke, strategijski osmišljen propagandni manevar vlasti u funkciji političke indoktrinacije najmlađih članova društva. U okviru poglavlja Dete komunizma i Barbikina kuća, Todić detektuje prve znake prodora američke kulture kozumerizma i procesa globalizacije u socijalističkoj Jugoslaviji, koji su za posledicu imali urušavanje ideje egalitarizma. U početku ekskluzivni statusni simbol, igračke za decu zapadne provenijencije i njihova kasnija masovna zastupljenost na domaćem tržištu, neminovno su uticali na kreiranje slike savremene, emancipovane žene, ali i muškarca, posve drugačije od one vekovima utemeljene na tradicionalnom sistemu patrijarhalnih vrednosti. Iako konkluzivnog karaktera, poslednje poglavlje sadrži niz dragocenih opservacija vezanih za povode nastanka i svrhu pojedinačnih fotografija, kao i promene unutrašnje strukture, forme, sadržaja i značenja porodičnih fotoalbuma formiranih u protekla dva veka. Autorka apostrofira da je reprezentativna slika modernog deteta tokom 19. i 20. veka bila koncipirana i kreirana sa pozicija roditeljske moći, kao što je i njena percepcija bila u fokusu prvenstveno odraslih, a ne dece. Zatim konstatuje da krajem prošlog veka dolazi do urušavanja modernističke ideje o privilegovanoj poziciji deteta sublimiranoj u rečenici Deca su naše najveće bogatstvo. Digitalna fotografska i filmska kamera, zaključuje ona, omogućile su detetu da samostalno kreira vlastitu sliku sveta i individualne mikroistorije mimo autoriteta odraslih i, tako, aktivno učestvuje vizuelnom uobličavanju slike savremene civilizacije, koja pred njega postavlja nove izazove i mnoga iskušenja.
Temeljeći interpretativni diskurs na ukrštanju različitih značenjskih slojeva fotografske slike, odnosno interakciji istorijskog, sociopolitičkog, kulturološkog i umetničkog konteksta njenog nastanka i postojanja, Milanka Todić nam je otkrila sve složenosti i kontradikcije ne samo razvoja jednog medija, već i konstituisanja slike deteta i artikulacije konstrukta detinjstva u domaćoj sredini. Odstupajući od rigidnih komparacija sa tipološki istovetnim fotografskim ostvarenjima evropske provenijencije, uglavnom baziranih na hronologiji prvenstva ili jezičkostilskim srodnostima, autorka ukazuje da nije pitanje izolovanosti i ekskluziviteta domaće fotografske produkcije primarna tema ove knjige, nego pitanje specifičnog razvoja jednog tematskog segmenta u okviru korpusa srpske fotografije i načina njegove samoidentifikacije u odnosu na druge, koliko god oni bili geografski i vremenski bliski. Iako prostorno prevashodno vezana za lokalni kontekst, ova studija uspešno dekodira morfološke i ideološke matrice slike deteta i konstituisanja konstrukta detinjstva u doba modernizma, u svim njegovim istorijskim, političkim i ideološkim etapama. Zato indeksirani modeli njihove reprezentacije u mediju fotografije nisu jedino operativna inovacija kojom se prevazilazi hronološko izlaganje predmeta, nego i platforma za njegovo šire kontekstualno sagledavanje. Insistirajući na tome, autorka je dala do sada najiscrpniju analizu mesta i uloge fotografske slike deteta u domaćoj vizuelnoj kulturi i umetnosti modernog doba.
Vesna Kruljac
