30.08.08
Avangarda je izgubila moć
Moderna tela: ples i američki modernizam od Marte Grejam do Alvina Ejlija - Džulija Foks
Džulija L. Folks, istoričarka primarno zainteresovana za umetničke pokrete u Americi XX veka, predavač je na više američkih fakulteta. Kroz odnos umetnosti i manjinskih grupa, seksualnih, verskih ili rasnih, njena istraživanja prelamaju socijalnu istoriju Amerike prošlog veka. Pored studije Moderna tela: ples i američki modernizam od Marte Grejam do Alvina Ejlija, istraživala je doprinos afro-američkih umetnika procesu dekolonizacije i radila kao savetnik pri snimanju dokumentarnog filma Free to Dance za američku televizijsku kuću PBS.
Studija Moderna tela: ples i američki modernizam od Marte Grejam do Alvina Ejlija koju je na srpskom jeziku objavila Izdavačka kuća "Clio" daje prikaz plesne umetnosti u Americi prve polovine XX veka potkrepljen bogatom istoriografskom gradjom glavnih škola, ali i privatnih detalja iz života glavnih protagonista, na kojima gradi viđenje šireg, društvenog, konteksta američke moderne. Premda je ples uvek u prvom planu studije, autorka pronalazi ubedljive paralele između razvoja ove umetnosti i američkog društva sa početka prošlog veka. Razlike u poreklu, društvenom statusu i senzibilitetu aktera promene koja je u nekoliko decenija prevela ples u Americi od vodviljskog do umetničkog, paradigmatično ilustruju stanje tadašnjeg američkog društva i njegove glavne dileme. Detaljni opisi plesnih škola, koreografija, plesnih stilova i ličnih filozofija oživljavaju studiju kao istoriju plesa. Fotografije koreografija iz perioda približavaju viđenje plesa kao umetnosti, ujedno dočaravajući učešće manjinskih grupa u oblikovanju scene kroz odabir kostima, motiva i pokreta. Time studija ujedinjuje socijalnu i istoriju umetnosti uz živu i uzbudljivu vizuelizaciju plesa kao primarne teme.
U pozadini plesnih zbivanja, čitaocu se približava uključenje Amerike u savremene umetničke tokove koju je sa sobom donela užurbana imigracija stanovništva iz Evrope. Siromaštvo i getoizacija imigranata, dalo je impuls bogatim damama iz visokih buržoaskih krugova da se uključe u prosvetiteljsku uloge služeći kao osnivači i aktivni predavači plesnih škola. Sukob njihovih anahronih antičkih ideala, na koje autorka sa gleda sa jedva primetnom ironijom, i neobuzdana razigranost novopridošlih snaga dala je impuls celom pokretu i omogućila mešanje do tada otuđenih društvenih klasa. Premda Folksova gleda sa simpatijama na siromašne učenice koje su ubrzo preuzele primat na alternativnoj plesnoj sceni, Moderna tela pružaju balansiran pogled na malo poznata zbivanja u umetničkim tokovima američke moderne uz obilje zanimljivo prezentovanih informacija o migracijama stanovništva, društvenim kretanjima i učesnicima supkulturnih pokreta.
Šta možete da istaknete kao glavne razlike između modernog i savremenog plesa? - pitamo ovu eminentnu autorku na početku razgovora za Danas.
- Ma koliko bio eksperimentalan i nov, moderan ples je zadržao posvećenost tehnici i konvencijama izmođenja. Moderni igrači su razvili alternativne načine kretanja tela, naročito kao kontrast baletu, ali on je i dalje činio jedan koherentan sistem pokreta (a igrači su posvećivali veoma monogo vremena nastojeći to da artikulišu). Slično tome, moderni igrači su svesno ulazili u konfrontaciju s publikom ali ne, uopšteno govoreći, na taj način što bi igrali van scene ili doveli u pitanje položaj i svrhu publike. Međutim, postmoderni ples iz šezdesetih godina XX veka dovodi u pitanje koristi tehnike (naglašavajući svakodnevne, ne-plesne pokrete) i konvencije izvođenja (izvodeći predstave na različitim lokacijama, dovodeći u pitanje pasivnost publike, itd.) a odjek te vrste konfrontacije oseća se i danas, premda ne tako otvoreno.
Da li su, uopšteno govoreći, savremeni igrači u jednakoj meri društveno angažovani (na sceni i van nje), kao i njihovi prethodnici iz prve polovine XX veka?
- Uopšteno govoreći, ne u tolikoj meri. Mislim da postoje savremeni igrači koji su politički angažovani, ali avangarda danas (a savremeni ples je deo te avangarde) nema mesto ili moć u društvu koje je imala početkom XX veka. Avangarda je u izvesnom smislu «mainstream» na način koji u izvesnoj meri slabi njen uticaj. Mislim da se očekivanja publike takođe razlikuju. Dok je, početkom dvadesetog veka, većina pozorišnih gledalaca razmišljala o umetnosti kao o "lepoti", publika danas ima šira očekivanja, od "lepote" do "konfrontacije", do "socijalne poruke" ili "političkog aktivizma". Zbog tog, mislim da je teško savremenim igračima da se suprotstave očekivanjima publike.
Da li vidite savremeni ples kao konceptualniji, racionalniji i elitistički za razliku od modernog plesa koji je bio orijentisan prema ljudskom biću, kao individui i članu društva, i nastojao da privuče širu publiku? Ako delite to mišljenje, da li možete taj fenomen da povežete sa širim društvenim kontekstom na kraju XX i početku XXI veka?
- To je veliko pitanje! Ne mislim da je generalni trend koji ste opisali tačan, ali on uključuje suštinske promene u humanizmu i umetnosti. U drugoj polovini XX veka naša vera u koherentnu, jedinstvenu viziju ličnosti (pa samim tim i viziju grupe ljudi) se podelila. Najočigledniji primer toga jeste eksplozija politika identiteta u SAD u poslednjim decenijama XX veka - kada je činjenica da je neko žena ili Afroamerikanka ili lezbejka ili Latina, itd. - postala daleko dublja oznaka identiteta od opštijih kategorija koa što su "ljudsko biće". Shodno tome, ono što umetnik oseća da može da prikaže na sceni se suzilo; obično je veoma tesno vezano za lično mišljenje i iskustvo. Umetnici govore u svoje ime, a ne u ime grupe ili čovečanstva u celini. Na mnogo načina, to je bila neophodna korekcija načina na koji su veće kategorije potcenjivale značajne razlike u ljudskom iskustvu. Preusmerenje sa emocija na intelektualizam koje se dogodilo u modernom plesu pedesetih i šezdesetih godina XX veka predstavlja trend koji ste naveli u pitanju i to je bio jedan od načina na koji su umetnici nastojali da prevaziđu veliku zagonetku "razlika" - da iskreno prenesu određeno iskustvo a da u isto vreme nastoje da privuku različite grupe ljudi. Ja mislim da je naglašavanje teorije i intelektualizma samo pojačalo elitistički status umetnosti.
Da li mislite da u savremenom plesu provokacija često zamenjuje inovaciju?
- Mislim da je to dobro formulisano. Ali provokacija je jednako TEŠKA kao i inovacija, a mislim da se inovacija javlja veoma retkom, naročito kada je u pitanju pojava čitavog pokreta, a mislim da tek tada veća društvena zajednica prepoznaje inovaciju kao takvu. Sigurno da se pojedinačni inovativni momenti javljaju u svaremenom plesu, ali nije u pitanju sudbonosna promena koja bi ga usmerila u sasvim drugačijem smeru. Ako su moderni i postmoderni igrači razvijali svoj plesni vokabular da bi izrazili svet u kome žive, kakav je njihov odnos prema tradicionalnom pozorištu i plesu? Da li postoje trendovi u savremenom plesu u kome se vokabular tradicionalnih plesova još uvek koristi kao inspiracija ili osnov za eksperiment?- Mislim da elementi tradicionalonog pozorišta i plesa i dalje imaju značajnu ulogu, čak iako se javljaju samo povremeno i ne u kontinuitetu. Umetnik kao što je Mark Morris, na primer, koristi tradicionalne vokabulare, bilo da je u pitanju muzika ili pokret, koje povezuje sa savremenim pokretom. Mislim da je tradicionalni vokabular posebno značajan za one umetnike koji se bave različitim kulturnim nasleđima (kao što su Ron K. Brown sa afričkim i afroameričkim plesom). Naročito ako prihvatimo pojam "tradicionalno" u širem smislu koji uključuje "popularno", postoji kontinuirana razmena kod pojedinih umetnika kao što je Rennie Harris koji u svom radu povezuje hip-hop i savremeni ples.
Kako biste definisali ples?
- Stilizovani pokret; pokret sa namerom.
Kaja Damnjanović
28.06.08 Politika
PLES I TABU
„Moderna tela” Džulije L. Folks
Iako je smatrala da umetnik treba da bude bespolno biće, Marta Grejam je svoje časove počinjala pričama o „slobodnoj ljubavi”. Živela je sama i imala ne baš mali broj afera, ljubavnih avantura i romansi. „Telo treba da bude otvoreno kako bi pokazalo svoja skrivena značenja”, objašnjavala je.
„Ne shvatate u kojoj meri novinarski naslovi koji čine dnevnu istoriju utiču na mišiće ljudskog tela”, izjavila je Marta Grejam, (1894–1991), baletska igračica, jedna od začetnica modernog plesa, danas poznata kao vodeći koreograf dvadesetog veka. Martom Grejam i razvojem plesa i modernizma u Americi bavi se nova knjiga „Moderna tela” Džulije L. Folks (Clio) koja pojavu savremenog plesa posmatra u svetlu društvenih promena, bunta i oslobađanja ženske seksualnosti dvadesetih i tridesetih godina prošlog veka.Rut Sent Denis, Marta Grejam, Doris Hamfri, Helen Tamiris i Čarls Vajdman nastavili su dvadesetih godina prošlog veka, u Losanđeleskoj plesnoj školi „Denišon” (koju je osnovala R. Sent Denis), „plesnu revoluciju” koju je započela Isidora Dankan plešući bosonoga (bose noge modernog plesa privukle su siromašne igračice, koje nisu imale novca da kupe patike na prste), uvodeći stilizovane pokrete u baletsku igru. Principi modernog plesa naglašavali su u predstavama da ženska figura igračice ne predstavlja više seksualni objekat za zabavu muške publike vodviljskog, kabaretskog i bulevarskog pozorišta. Ples više nije dodatak muzici ili banalno korišćenje tela kako bi se predstavili lepi kostimi. Apstraktni pokreti Isidore Dankan i Marte Grejam ističu žensku individualnost, misaonost, mudrost, a ne samo virtuoznost pokreta (klasičan balet) i senzualnost oblina ženskih grudi i bokova.
Moderni ples se razlikovao od drugih vrsta umetnosti po tome što je privukao i istakao u prvi plan do tada zapostavljene društvene grupe: bele žene (većinom Jevrejke), homoseksualce i Afroamerikance. Kao što su žene na sceni razbile mit o bespomoćnim bićima, homoseksualci su srušili predrasude o feminiziranom ženskom petku predstavljajući muževnog atletu koji dominira scenom. Marta Grejam smatrala je da na naše telo upija sve društvene promene, kao i da seks i ples imaju isto ritmičko uporište (u delima seksologa Hevloka Elisa i pesnika modernista poput Harta Krejna i Teodora Retkea ritam često ima seksualnu konotaciju i vezuje se za animalne strasti koje su bile oličene u primitivnim narodima). „Ritam prožima sve aspekte ljudskog bića i nama poznatog sveta, tako da ga slobodno možemo porediti sa samom suštinom postojanja”, pisala je Doris Hamfri pozivajući igrače da se vrate ovoj suštinskoj pokretačkoj sili.
Moderni igrači isticali su značaj torza i karlice iz čijeg jezgra su nastajali pokreti. Žene su skinule korsete i obukle duge haljine ili pantalone kako bi naglasile fluidnost pokreta. Moderan ples oslobađao je mlade žene, pre svega mentalno, od stega koje je nametalo strogo vaspitanje, a potom i telesno (seksolozi i psiholozi dokazali su, na zaprepašćenje tadašnje javnosti, da seksualni nagon nemaju samo muškarci, već i žene) od opšteprihvaćenog viktorijanskog tumačenja žene kao slabijeg pola. Ipak, žene koje su se profesionalno bavile plesom suočavale su sa brojnim problemima. Niski honorari primoravali su ih da traže neki drugi posao. Mnoge žene su napuštale scenu nakon udaje, dok su druge imale nekonvencionalne ljubavne veze. U takvom ambijentu stvarala je Marta Grejam – mistična duša modernog plesa, kako su je često nazivali.
Telo nikad ne laže
Još u detinjstvu Marta je zahvaljujući prekoru svoga oca, koji ju je uhvatio da ne govori istinu, naučila da telo nikad ne laže – kako joj je tada saopštio glava porodice. Tako, Marta Grejam otkriva da telesni pokreti, oni svesni i oni nesvesni otkrivaju dušu. Telo može da izrazi istine i doživljaje koji se ne mogu verbalizovati. To je bio prvi čas plesa na kojem počinje legenda o Marti Grejam. Obrazovanje i podršku u profesionalnom bavljenju plesom Marta je dobila u Denišonu da bi zatim formirala sopstvenu trupu izvodeći predstave u Pozorištu Maksin Elit u 39. ulici u Njujorku. „Počela sam da se bavim koreografijom samo da bih imala šta da igram”, jasno naglašava igračica. Taj ples značio je dualizam između apolonskog i dionizijskog, minimalistički stil lišen dekoracije i kitnjaste scenografije. Emocije i pokreti koji su preuzeti iz indijanskog i afričkog plesa omogućili su da se stomak trese, a karlica postane centralni deo tela iz kojeg nastaje pokret. „Afrički ples je ples borbe za slobodu, indijanski ples predstavlja svest o životu, sveobuhvatni i potpuni odnos sa ovim svetom u kome se zatekao”, pisala je igračica.
Istražujući ove ideje u svojim koreografijama, Marta Grejam je stvorila najznačajniju koreografiju, „Primitivne misterije” kroz koju istražuje savremenu indijansku religiju. U interakciji žene u belom (asocijacija na Devicu Mariju) i žena u crnom, ples postaje ritual – osnov svakog pozorišta. Marta je zatim razvila i tehnike kontrakcije i opuštanja koji su sledili mehanizam ljudskog disanja.
Njujorški kritičar Start Jang možda je najbolje opisao predstave Marte Grejam – „Zar baš moram da idem? Plašim se da će nasred pozornice da rodi kocku”.
Želju za promenom i bol koji proističe iz borbe sa stereotipima i tradicionalističkim shvatanjima, Marta je prikazala u koreografiji „Oplakivanje”. Solo igračica sedi na klupi i na sebi ima vreću – kostim koji onemogućava njeno kretanje. Lice se jedva nazire dok pokreti proizlaze iz torza i odjekuju telom povijenim u obliku fetusa. Telo želi da se oslobodi, da prihvati svoje prirodne instinkte i osećanja.
Umetnik je bespolno biće
Kao moderna igračica, Marta Grejam je imala reputaciju neženstvenosti. Bila je niska, imala je dugačak torzo, uzano, ispijeno lice i krupne oči. Uvek napeta i odlučna. Međutim, njena pojava i ponašanje u javnosti nisu izazivali sumnju da je lezbejka, što je važilo za žene koje su se u tom vremenu bavile sportom, dok se o seksualnoj opredeljenosti baletskih igrača i tada puno raspravljalo.
Iako je smatrala da umetnik treba da bude bespolno biće, Marta Grejam je svoje časove počinjala pričama o „slobodnoj ljubavi”. Živela je sama i imala ne baš mali broj afera, ljubavnih avantura i romansi. „Telo treba da bude otvoreno kako bi pokazalo svoja skrivena značenja”, objašnjavala je Marta.
Podstaknuta idejama feminizma, Marta Grejam je želela da objedini dve predstave o ženi. Ženi – umetnici koja je sposobna da upravlja svojim životom”, ali je ipak želela da sačuva iskonsku potrebu ženke za zaštitom mužjaka. To je i pokazala u koreografiji „Američki dokument” u kojoj sa Erikom Hokinsom, u koga je bila zaljubljena, inspirisana „Pesmom nad pesmama”, prikazuje strast, sputanost, želju i napetost između muškarca i žene.
Marta Grejam je u svojim koreografijama seksualnu privlačnost pretvorila u intelektualnu i emocionalnu ili je možda bila samo mlada žena koja se „vrckanjem probija kroz život” kako je pisalo na jednoj njenoj karikaturi objavljenoj u časopisu „Veniti fer”. A možda je Marta velika zato što je svoj poslednji nastup imala u sedamdeset šestoj godini života.
Maja Ristić
