Mediji, religija i nasilje

ovaj zbornik donekle izuzetak, ali istovremeno i izuzetno štivo koje obuhvata interdisciplinarno i multitematski fokusirane radove koji u središtu pažnje imaju medije u odnosu na religuju i nasilje, ili nasilje u kontekstu religijskih pojava, odnosno prezentaciju religijskih sadržaja u medijima.Odnos crkava i verskih zajednica prema sredstvima javnog informisanja, tradicionalnog (štampa, radio, televizija) ili novog tipa (internet), kao i odnos medija prema verskim sadržajima tema je koja danas zauzima značajno mesto u verskim i laičkim dokumentima. Dnevna praksa ukazuje takođe da su i verski i laički mediji razumeli koliko su teme iz oblasti religijskog, bez obzira na to u kojem stepenu je neko društvo sekularno, bitni element u zadovoljavanju komunikativnih potreba građana.
Medijsko zakonodavstvo u Srbiji je prepoznalo potrebu građana za verskim elektronskim medijima i na početku trećeg milenijuma omogućilo je verskim zajednicama i crkvama da osnivaju elektronske medije i da svoju štampu distribuiraju i van verskih objekata, te je tako čine dostupnom široj populaciji. Istovremeno laički mediji su počeli da se bave religijskim pitanjima i van senzacionalističkog i spektakularističkog miljea. Međutim i dalje ni verski ni laički mediji nisu ostvarili jedan od najznačajnijih zadataka, a to je postavljanje važnih tema na društvenu agendu i otvaranje javnog dijaloga o njima iz oblasti, pre svega, odnosa crkve i države, odnosa istorije religije prema istoriji društva, zatim raznih društvenih pojava poput nasilja, odnosa verskih zajednica i crkava prema marginalizovanim grupama. Ne manje važna pitanja o kojima mediji ne otvaraju javni dijalog i koje funkcije u životu pojedinca i društva imaju religijske ideje, verovanja i vrednosti i zašto. Osim toga i ko su nosioci autoriteta i moći u pojedinim crkvama i verskim zajednicama, bez obzira da li su dominirajuće u društvu, ili marginalizovane, da li oni kontrolišu ponašanja vernika i na koji način to čine. Poseban set pitanja odnosi se naravno na to kakav je odnos crkvene hijerarhije prema drugim oblastima života: privredi, politici, nauci, umetnosti, moralu, obrazovanju, porodici, reproduktivnom zdravlju, socijalnim i haritativnim pitanjima.Mediji, i verski i laički, su naprosto zaboravili da otvaraju prostor za polemiku i zadovoljavaju se, pre svega, informativnom i zabavnom, a tek ponekad i obrazovnom funkcijom. Istovremeno nauka se, kod nas, sasvim marginalno bavi trijadom mediji-religija-nasilje bez obzira na to koliko je neistražen i inspirativan ovaj istraživački korpus.
Imajući sve rečeno u vidu biva jasnije zašto smatramo da zbornik Mediji, religija i nasilje predstavlja „čitalački“ izazov.
U najkraćem ponuda selektovanih radova izgleda ovako.
Najpre Dragana Jovanović i Tatjana Milivojević u tekstu Mediji i religija - sekularizacija i neutralnost post festum ističu „Crkve se moraju osloniti na moderne medije koliko mogu (jer će tako one kontrolisati svoje poruke i biti subjekat, a ne samo objekat medijske komunikacije), uz punu svest o tenzijama, opoziciji i otporu koji traje koliko i društvo. ... religija (je), po svojoj suštini i definiciji tradicionalna, konzervativna (u smislu očuvanja izvorne poruke i kontinuiteta), dok su mediji čeda tehnologije, a oboma (medijima i tehnologiji) je imanentna promenljivost, stalna preoblikovanja, prilagođavanja promenljivom duhu vremena – pa i pomodarstvo, stvaranje i praćenje trendova – i inovacije.“
Zatim Ivan Cvitković definiše Nasilje iz religije i nasilje protiv religije postavljajući između ostalog i pitanje „Kakva je uloga medija i javnog mnjenja u razvoju međureligijskih odnosa i uspostavi kulture mira?“ I na njega odgovora da „Pod utjecajem medija, osobito TV, poslednjih nekoliko desetljeća, raste antiintelektualizam. Na taj način se ne doprinosi međunacionalnim odnosima i kulturi mira na Balkanu. Mediji ne stvaraju nova uvjerenja koja bi mogla doprinositi pomirenju, dojam je da oni samo pojačavaju ona uvjerenja koja već postoje, a koja usporavaju pomirenje i izgradnju mira“. Drugo bitno pitanje za Ivana Cvitkovića je „Zašto je važno kako se mediji, osobito pristrasni, odnose prema temi religija i nasilje?“ Na njega odgovara vrlo jasno u jednoj rečenici „Zato jer većina ljudi, nažalost i mladih, danas ako išta čita – čita tisak“.
Na kraju ovog inspirativnog teksta autor tvrdi „Ne postoji „recept“ kako bi se mediji trebali odnositi prema religiji i religijskim zajednicama. Ali postoje neka načela kojih bi se trebalo pridržavati“.
Sead Alić je u radu Masmedijski fundamentalizam mnogo kritičniji prema medijima. Za njih nema simpatije u tvrdnji „Danas je na djelu Prvi svjetski masmedijski rat, rat svjetskih razmjera koji nije manje okrutan od onih starih tradicionalnih ratova. (...)Nazivajući teroristička djela djelima vjerskog fanatizma, novinarsko-političko-korporacijski svijet fanatično ustrajava na preuzimanju uloge svevišnjega u svijetu masmedijskog upravljanja ljudima. (...) Masmediji nisu prenositelji poruka koji će ovu ili onu religijsku poruku prenijeti ili ne prenijeti – oni su zauzeli mjesto propovjedaonica i bogomolje učinili polupraznima.“
Novim medijima se bavila Smiljka Lj. Isaković. Ona je obradila temu Video igre-mitologija novog milenijuma danas veoma raširenu u komunikacijskim istraživanjima, ali ne dovoljno razmatranu sa fokusom na religijsko i mitološko u dizajnu video igara. Autorka upozorava da „Svojevremeno smatrane za prolaznu modu u industriji zabave, video igre danas predstavljaju trideset godina star medijski fenomen, koji je ušao u kulturni mejnstrim. (...) Mnogim igrama kao ključni faktor priče pojavljuje se religija. Nasilje u video igrama je jedan od najčešćih načina da se reaguje na sukob, pa ne čudi što se to događa i u igrama u kojima su religiozne teme, ali to ima više veze sa dizajnom igre nego sa religijom per se. Video igre su, ipak, samo medij zabave“, zaključuje autorka i na kraju dodaje „Poruka je jasna: besplatno, a kasnije za određenu sumu novca, nebesko carstvo je vaše. Ko ovome može odoleti?“
Drugi tip istraživanja koja su vezana za takozvane mejnstrim medije očituje se u radu Violete Cvetkovske Ocokoljić i Tatjane Cvetkovski Verski simboli u medijskim predstavama i popularna kultura. „Osnovno pitanje koje autori postavljaju“, ističe se u sažetku teksta je „da li je prečesta upotreba verskih simbola dovela do svođenja simbola na nivo znaka, odnosno ukrasa ili je dovela do njihove dublje prepoznatljivosti i komunikativnosti. Nasuprot navedenoj pojavi, već dvadeset godina unazad, u okviru folk muzike, na javnoj medijskoj sceni preovladava zloupotreba verskih, naročito hrišćanskih simbola“.
Takođe se ovim medijima bavila i Dubravka Valić Nedeljković problematizujući religijsku temu u kontekstu kod nas malo popularnog žanra u radu Analiza diskursa polemike o religioznosti i sekularizmu/teizmu i ateizmu u dnevnom listu Danas. Autorka je uočila da se u našoj javnosti retko polemiše o važnim pitanjima poput odnosa teista i ateista u sekularnoj postranzicijskoj državi koja sve više dobija obeležje teokratskog društva. Izostanak javnog dijaloga i polemike dovodi do devijacija i usložnjavanja društvenih odnosa u kojima dominiraju uticaji moćnih političkih i verskih elita