Marko Kraljević

02.08.15

Tek kad je knjiga objavljena, shvatio sam koliko volimo Marka Kraljevića i da su ti slojevi mitski, epskih i fantastičnih elemenata kod njega plod ljubavi mnogih generacija. Marko Kraljević zaista je bio vitez, vojničina, ratnik, kao što je bila sva tadašnja evropska vlastela, koja je imala svoju kulturu i na njoj insistirala.
Zato je ovo priča o vitezu - kaže za Danas Marko Aleksić, arheolog, stručnjak za srednjovekovno oružje i pisac prve naučne monografije o najpopularnijem junaku srpske epske poezije Marko Kraljević, čoveku koji je postao legenda. Beogradska Laguna, koja je ovu knjigu objavila 1. juna, navaljuje njeno četvrto izdanje.
* Šta je glavni izazov za naučnika i pisca kad epskog junaka treba da svede u realan istorijski okvir?
- To nije uobičajeno i jedan od takvih primera je i kralj Artura. Kao što su misterije vezane za njega i arturijanski ep jako zanimljive, tako je i epska tema Marko Kraljević poslužila kao odličan šlagvort da se publici približe naučna otkrića. Epski likovi su najveći brendovi srednjeg veka, a viteštvo jedan od elementarnih pojmova današnje globalne kulturne baštine i kao takav dominira i u popularnoj kulturi. Mi arheolozi znamo da je razlika između elitne i popularne kulture zapravo veštačka. Svaka kultura mora biti popularna, jer je to vid komunikacije.
* Koliko se prožimaju epska poezija i istorijske činjenice u ovom slučaju?
- U početku se nisam obazirao na narodno predanje, ali sam radeći shvatio da nema razloga da budem toliko rigidan, jer je ono deo nasleđa i pamti neke istorične elemente. Pored Novaka Kovača, najpoznatijeg kotorskog mačara svih vremena, jedan od epskih motiva koji sam koristio je porodična bračna svađa - ljubavni trougao između Marka Kraljevića, njegove žene Jelene i Balše Drugog. To se pominje u pesmi Marko Kraljević i Mina od Kostura. Tu imamo imaginaran epski sloj i dubrovačke hroničare koji su zabeležili priče o tom događaju i u kojima je Markova žena oslikana kao preljubnica, uz spektar etiketa. Ja sam dao treći - najistoričniji, koji interpretira njeno ponašanje na racionalan način i pokazuje da se ona, najverovatnije, borila za njihovu decu. To je jedna tajna koju čak ni narodno pedanja, ni istorija nisu pretpostavljali.
* Da li je za srednji vek neočekivano to što se Marko dva puta ženio istom ženom što se na kraju završava preljubom i izdajom?
- Takvi primeri su jako retki i uglavom su u pitanju vladari. To jeste presedan. Ova knjiga po prvi put daje biografiju njegove žene Jelena Preljubović i ispravlja greške vezane za njeno poreklo. Ranije se mislilo da je iz porodice Klapena, međutim ona je iz porodice slavnog oficira vojvode Preljube. Treba reći i da su brak i žena u srednjem veku tema koja je malo potcenjena kod nas. Uopšte srednji vek je kao tema potcenjen. Iako ga doživljavamo kao mračan, odnos muškarca i žene bio je mnogo tolerantniji.
* Koliko je uticaj na Marka Kraljevića imao car Dušan, na čijem je dvoru odrastao?
- Car Dušan i dvor koristili su mi da oslikam atmosferu, viteštvo, oružje koje je moja uža specijalnost i neka nova naučna otkrića. Marko je bio vršnjak Dušanovog sina Uroša, sigurno su se družili kao dečaci, ali nauka ne može da donosi zaključke bez konkretnih dokaza. U vreme kad je car Dušan ostvarivao svoju životnu viziju Marko je bio dečak. Ali, Dušan je veoma važan, jer stvorio je nešto što je bilo ključno i za Marka - emancipaciju ovih prostora. Srpska država je tada po prvi put postala imperija. Ono što je Petar Veliki uradio kasnije od Rusije - od lokalnog igrača stvorio je imperiju. Mislim da ideja srpske države nije bila lokalnog karaktera i pitanje Srbije nego i regiona. To nije nacionalna fragmentacija kakvu danas vidimo, nego je region imao ideju zajedništva u kojoj je nemanjićka država imala važno mesto. To možda objašnjava popularnost Marka Kraljevića među svim balkanskim narodima.
* Da li se može utvrditi momenat kad istorijska ličnost postaje legenda?
- Postoje ti trenuci. Ova knjiga donosi potpunu novost o fresci u Markovom manastiru u crkvi Svetog Dimitrija u selu Sušica kod Skoplja, koja je inače tokom 19. i prve polovine 20. veka namerno bila premazana debelim slojem farbe i otkrivena je tek prilikom konzervacije 60-ih godina. Analizom freske shvatio sam da nije obična - na njoj nije običan vitez na konju, nego on drži topuz šestoperac, a ni konj nije običan beo, nego šarac. Ta freska je nastala 1377, naručilac je Marko Kraljević, nalazi se na ulazu u Markov manastir. Mislim da je poslužila za vizualizaciju Marka Kraljevića, a i prve pesme o njemu pojavile su se dok je bio živ. To je fascinantno. Ne bih da spekulišem o okolnostima, doneo sam istorijski kontekst. To je dramatičan trenutak - umire car Uroš Nejaki, poslednji potomak dvovekovne dinastije, koja je temeljni element ideje srednjovekovne srpske države. Marku ginu otac i stric - Vukašin i Uglješa Mrnjavčević, dve najmoćnije figure tadašnje Srbije i čitavog Balkana. On se pojavlje kao jedini legitimni vladar da nasledi sve njih. Borba za vlast bila je preteška pa Marko, bez svoje krivice, nije mogao da nosi teško nasleđe koje mu je otac ostavio. Odlazi u drugi plan, ali je ostala refleksija onog što je dospelo u niže plemstvo i narod. Elita je potpuno nestala u sledećih 50 do 100 godina, a naredna kultura je nadživela sve.
* Šta danas predstavlja ličnost Marka Kraljevića?
- On je bio evropski vitez visokih standarda, mada mu je epska tradicija dopisala mnogo toga, pa i neke stereotipe. Srednji vek upravo govori o profesinalnosti i standardu na koji smo zaboravili. To je jedna od lekcija koju možemo da naučimo, kao i o instituciji i viziji države koja je tada postojala. Istorijski, Marko Kraljević je bio tolerantan i prema unutrašnjim rivalima i prema spoljnim susednim narodima. U nekom širem smislu bio je simbol tolerantnosti i ujedinjenja. On je element koji povezuje, a ne konfrontira. Folklorni animozitet prema Turcima je prirodan, jer je bila okupacija, ali generalno je i sa naše strane bilo tolerancije i usvajanja kulturnih modela. Istorija je, naravno, prepuna dramatičnih i surovih događaja, ali u nekom širem kulturološkom smislu došlo je do sinteze. To je ta ljudska nota koju mi danas tražimo.

Frekvencija za Evropu
Imam problem da objasnim ljudima da je srpska srednjovekovna vlastela, koja je dovodila najbolje slikare i zlatare na planeti i imala sve najbolje, težila i vrhunskom naoružanju od kog je zavisio život. Vitezovi poput onih najraskošnijih u filmovima bili su i kod nas. Postoje analogije između grbova naših vitezova i najstarijeg u Evropi, Ciriškog grbovnika. Civilizacijska poruka ove knjige je da ne treba da idemo u Evropu, mi smo Evropa. Bili smo Evropa, ali smo postali Orijent, koji je anglosaksonska i uopšte zapadno evropska kultura otkrivala tokom 19. veka od Bajrona, ali je naša tradicija suštinski evropska. Naša srednjovekovna vlastela poštovala je pravila igre, bila deo civlizacijskih vrednosti, što svet i danas prepoznaje. To je frekvencija na kojoj mi i danas treba da vodimo dijalog sa Zapadom - kaže Aleksić.
Civilizacijsko samopouzdanje
Naš odnos prema srednjovekovnoj tradiciji je mistifikovan i pogrešan iz više razloga. Njome se manipuliše, žrtva je negativnog stereotipa u široj javnosti i vulgarnih preuveličavanja. Svaka tradicija i baština daje kulturno civilizacijsko samopouzdanje. To je ono što nas i privatno i kolektivno razlikuje da li smo sitne ili široke duše. Nažalost mi lutamo između stereotipa, iako su naš srednji vek i baština toliko inspirativni, bogati da nam pružaju mogućnost da lako činimo ustupke, praštamo, budemo tolerantni - napominje sagovornik Danasa.

JELENA TASIĆ

13.07.15

Prvi put, celovito istražen i prikazan život epskog, ali i istorijskog, junaka Marka Kraljevića, kao i o njegovog vremena, dat je u knjizi „Marko Kraljević, Čovek koji je postao legenda” („Laguna”) autora Marka Aleksića, arheologa, kustosa, predavača i jednog od najvećih stručnjaka za mačeve i vitešku opremu u svetu. Ovo delo sadrži podatke o bitkama u kojima je učestvovao Marko Mrnjavčević, o njegovim putovanjima, privatnom životu, smeštajući ga u precizan istorijski okvir 14. veka. Knjiga „Marko Kraljević, Čovek koji je postao legenda”, biće predstavljena u utorak 21. jula od 18 časova u knjižari „Delfi” u SKC-u.
Marku Kraljeviću do sada u našoj istoriografiji nije posvećena biografska sinteza. Šta je po vašem mišljenju tome razlog?
Dok pojmovi i motivi iz srednjeg veka danas imaju važna značenja i široku primenu u globalnoj kulturi, kod nas je srednji vek i dalje ostao pod opterećenjem stereotipa o mračnom dobu sputanih sloboda i socijalnih nepravdi. Sličnu sudbinu doživeo je i naš nacionalni junak koji je često bio žrtva neznanja i predrasuda. Marko Kraljević je naš nacionalni junak, ali i junak svih južnih Slovena, pa je i za mene bio neverovatan podatak da je ovo zapravo prva istorijska studija posvećena njegovoj ličnosti. Svakako da je najveća odgovornost na nauci, ali ako pretpostavimo da u jednom periodu možda nije bilo dovoljno samopouzdanja da se jedna grandiozna epska ličnost podvrgne zakonima moderne istorije, kasnije je možda u njegovom liku prepoznat mit koji je nosio određene nepoželjne nacionalne političke poruke.
Sa stanovišta istoriografije, koja nova saznanja pruža vaša knjiga?
U njoj su sadržana i najnovija saznanja o svakodnevnom životu u srednjem veku, proslavama, muzici, ishrani, nošnji i drugim običajima našeg plemstva, ali i običnih ljudi. To je omogućilo da se obuhvate i složenija društvena pitanja koja su i danas aktuelna, kao što su porodični odnosi, položaj žene u društvu, i drugo. Iako je zasnovana isključivo na naučnim podacima i dobila je stručne recenzije i podršku naših vodećih naučnih institucija, knjiga je zamišljena tako da na razumljiv i zanimljiv način izlaže nova saznanja.
Stvarate sliku istorijske ličnosti koja je kasnije bila sve osim nevažnog vazala. Time su razvejani neki od stereotipa o Markovom liku?
Kada pomislimo na istorijskog Marka, obično prvo kažemo da je bio turski vazal. Međutim, nova istraživanja do sada nedovoljno poznatih podataka iz turskih izvora otkrivaju drugačiju sliku. Najveći deo svoje samostalne vladavine Marko je zapravo proveo uspešno se boreći za samostalnost. Pored drugih podataka, o tome svedoči i ogorčena borba za Bitoljsko utvrđenje 1385. godine. Turski vazal je postao tek kada su i svi okolni preostali hrišćanski vladari to bili i kada je to ostao jedini način da zaštiti svoj narod. Marko je preko tri decenije bio među ljudima koji su bili na čelu srpskog naroda u važnom i dramatičnom razdoblju njegove istorije.
Ono novo što saznajemo iz vaše studije jeste i vrlo dinamičan privatni život koji je Marko Mrnjavčević vodio. Šta ste otkrili o njegovim brakovima, o mogućim potomcima?
Danas pouzdano znamo da se ženio najmanje tri puta, i to dva puta jednom istom ženom, što je gotovo nezabeležen slučaj u srednjem veku. Do sada su i nauka i narodno predanje bili gotovo jednoglasni, što je inače redak slučaj, da Marko Kraljević nije imao dece. I dok u sačuvanim podacima o njegovom životu zaista nema dokaza o tome, biografija njegove žene Jelene otkrila je nove podatke koji ukazuju na suprotan zaključak. Zanimljivo je da su epizode iz njegovog privatnog života prepričavane i stizale sve do Dubrovnika pa i dalje, a danas ih pouzdanije nego ranije možemo prepoznati i u narodnom predanju. To je bila još jedna, neočekivana, mogućnost koju je pisanje knjige omogućilo, da uporedimo otkrivene istorijske podatke s onim što je sačuvano u narodnom predanju. To je bila neka vrsta sociološke studije našeg srednjovekovnog javnog mnjenja, kako je tadašnja javnost doživljavala i koliko tačno je predstavlja događaje iz života svojih poznatih ličnosti.
Govorite o tri Markova portreta, o fresci u Markovom manastiru koja prikazuje junaka pod opremom na konju. Šta ovi prikazi govore o tajni viteštva, o novom konceptu junaka koji Marko zastupa?
Viteštvo je bio dominantan ideal čoveka u srednjovekovnoj Evropi pa i Srbiji toga vremena. Markovi portreti koji su veoma autentični, a zapravo je on bio njihov naručilac, i ne samo da nam omogućavaju da rekonstruišemo njegov izgled i pojavu, već nam predstavljaju Marka kao pravog srednjevekovnog viteza. Tako je sebe doživljavao, tako su ga doživljavali njegovi savremenici, a to nam govore i njegovi postupci tokom života. Savremenici su veoma cenili Marka Kraljevića o čemu svedoči i to da su sačuvane njegove poslednje reči. One nam otkrivaju čoveka koji se i u kritičnim trenucima trudio da ostane veran svojim moralnim načelima. Zanimljivo je da se u trenutku Markove pogibije, 17. maja 1395. godine, rame uz rame s njim borio još jedan poznati vitez sa naših prostora – Stefan Lazarević, koji tad još nije bio navršio ni dvadeset godina. Upravo je on bio taj koji je zapamtio poslednje reči svog slavnog sunarodnika, a Stefan će kasnije postati i prvi među vitezovima evropskog viteškog Reda zmaja.
Kako moralna ideja čojstva komunicira sa današnjom etičkom krizom u kojoj nema mesta za junaka i njegov podvig?
Heroj je oduvek simbolizovao vrhunske vrednosti jednog društva, ali je tek pojavom srednjovekovnog viteštva naša civilizacija dobila heroja s jasnim moralnim načelima. Prvi vitezovi nastali su kao ratnički ekvivalent monaštvu i gajili su ideal siromaštva i žrtvovanja. Suštinu njihovog moralnog kodeksa činila su hrišćanska načela, poput svetih ratnika na istoku i Hristovih vojnika na zapadu. Zanimljivo je da se različiti slojevi herojstva i srednjovekovnog viteštva mogu prepoznati i u epskom liku našeg junaka. Dok neke osobine Marka Kraljevića govore o njegovoj herkulovskoj snazi i neobuzdanoj prirodi poput arhajskih i paganskih heroja iz evropske tradicije, dotle druge predstavljaju pravu definiciju srednjovekovnog viteštva. Mi smo narod koji ima jednu od najbogatijih ratničkih tradicija pa ne čudi što je možda najbolja definicija srednjovekovnog viteštva sadržana upravo u lakonskim rečima jednog čoveka sa naših prostora. Primeri čojstva i junaštva Marka Miljanova predstavljaju u etičkom smislu tu kariku između srednjovekovnog viteštva i našeg vremena.
Marina Vulićević

01.01.17

Pisanje biografije jednog srednjovekovnog vladara ili velmože nije nimalo jednostavno. To je u slučaju jednog srpskog vladara ili velmože iz srednjeg veka još složenije, s obzirom na malobrojnost i fragmentarnost sačuvanih izvora. Na ovoj skali možda je i najteže prikazati životopis vladara u biografiji čiji je cilj bio, kako autor Marko Aleksić na str. 313 kaže: „da pruži ono najbolje što nauka zna o Marku Kraljeviću, ali na razumljiv i zanimljiv način.“
Autor Marko Aleksić (1970) je arheolog po struci, međunarodno priznati specijalista za srednjovekovno naoružanje, posebno mačeve. Diplomirao (1998) je i magistrirao (2006) na beogradskom Filozofskom fakultetu. Objavio je više naučnih radova u domaćim i stranim stručnim časopisima, kao i monografiju Mediaeval Swords from Southeastern Europe, material from 12th to 15th Century (Beograd 2007). Pored toga, učestvovao je u arheološkim istraživanjima u Srbiji i regionu, i Nemačkoj u svojstvu člana ekipe ili vođa iskopavanja.
Autor je glavni deo teksta podelio na pet celina. Pre glavnog teksta nalazi se Uvod (str. 11–22) koji čitaoce lagano uvodi u nacionalnu i opštu istoriju prve polovine 14. veka, dakle u vreme kada se Kraljević Marko rodio. Pet poglavlja, koja čine glavi deo knjige, su: I Markovo detinjstvo i porodica (str. 23–68), II U očevoj senci (str. 69–144), III Kralj u Prilepu (str. 145–218), IV Poslednja bitka (str. 219–296) i V Viteška oprema u vreme Kraljevića Marka (str. 297–312). Autor je biografiju Kraljevića Marka obradio hronološki, uz povremeno račvanje teksta ka savremenim ličnostima i događajima s jedne strane, a s druge, ka raznim temama vezanim za svakodnevni život vladara i plemstva u srednjem veku, istorijsku geografiju ili, recimo, važne ostatke materijalne kulture. Osnovni tekst je rasterećen jer ga tematski prate jasno uokvireni dodatni prilozi koji pružaju dodatna pojašnjenja ili anegdote. S obzirom na formu i cilj koji je autor postavio pred sebe, ovakav pristup je vrlo opravdan. On omogućava da se biografija Kraljevića Marka dopuni detaljima vezanim za njegove srodnike, savremenike događaje i koji su blisko uticali na uspon i pad porodice Mrnjavčević, ili materijalna svedočanstva poput zadužbina, fresaka, rukopisa i oružja koji nam pružaju deliće jedne potpunije slike. Široj čitalačkoj publici, koja, verovatno, zamišlja istoriju srednjeg veka u Srba kao jednu obimnu i filmičnu naraciju o sjajnim delima vladara i vitezova, biće možda zanimljivo da upozna nešto drugačiju sliku o tom istorijskom razdoblju. Podsetimo se da, kao što je već spomenuto, izvori o srpskoj istoriji u srednjem veku nisu brojni ni obimni, te naša saznanja dobrim delom počivaju na tumačenju sačuvanih retkih i rasutih dokumenata, škrtih beležaka starijih letopisaca i često oštećenih i nedovoljno čitkih natpisa u vladarskim zadužbinama. Uz to, kao što slučaj Kraljevića Marka veoma slikovito pokazuje, laička predstava važnih događaja i ličnosti iz 14. veka i danas je dobrim delom nadahnuta epskom tradicijom, koja je formirana u poznijim vremenima duge osmanske vladavine.
I Markovo detinjstvo i porodica (str. 23–68) je prvo poglavlje koje, hronološki posmatrano, prikazuje događaje do smrti cara Stefana Dušana 1355. godine. Savremeni izvori ne spominju Vukašinovog sina Marka pre 1361. godine, ali Aleksić pruža nekoliko detalja o poreklu Mrnjavčevića, uglavnom prema jedinom raspoloživom i to poznom izvoru – Kraljevstvu Slovena (1601) dubrovačkog benediktinca Mavra Orbina, i rekonstrukciju njihovog uspona. Uspon Mrnjavčevića sagledan je iz ugla postepenog uspona Stefana Dušana, prvo kao mladog kralja, zatim kao zrelog vladara koji je kao kralj a zatim i car Srbljem i Grkom otvorio nove perspektive za vlastelu sa područja Zahumlja. Samo prvo poglavlje dobro demonstrira autorov pristup jer, tamo gde je biografska nit tanka, on naraciju obogaćuje poglavljima o Dušanovoj vlasteli, njihovim rodbinskim vezama (koje će imati važnu ulogu u kasnijem periodu), vojnim poduhvatima, naoružanju i uticaju najamničkih družina.
II U očevoj senci (str. 69–144) je drugo poglavlje u kome se, uz nekoliko tematskih retrospektivnih osvrta (npr. str. 87–94), prati postepeno raspadanje Srpskog carstva sve do Maričke bitke i smrti cara Uroša (1371). Sam naslov poglavlja aludira na ključnu ulogu Vukašina Mrnjavčevića u ovom periodu, mada su, naravno, prilike bile znatno složenije. Napredovanje Mrnjavčevića autor precizno prikazuje kao uzdizanje jedne grupe velikaša sličnog društvenog i geografskog porekla koji su se i rodbinski povezali u ovom periodu. Uz Vukašina i Uglješu, koji su vremenom izbili u prvi plan, bili su tu i Vojihna i njegov sinovac Hlapen, kao i porodica pokojnog kesara Preljuba. Za sve njih bilo je značajno da su se učvrstili u predelima koji su zaposednuti tokom Dušanove vladavine, dakle u grčkim zemljama. Tek iz ovog perioda u stvari i imamo prve poznate podatke o delatnosti Vukašinovog sina Marka, koji je u sastavu jedne poverljive misije putovao u Dubrovnik 1361. u vreme kada je Republika bila u ratu sa moćnim knezom Vojislavom Vojinovićem. O Markovoj biografiji iz ovog perioda doznajemo posredno kroz sve zamašnije poteze Vukašina, koji je 1365. postao savladar cara Uroša (str. 113–117). Vukašin je svog najstarijeg sina prvo oženio Jelenom, ćerkom kesara Preljuba i Irine, rođake Nemanjića (str. 82–84), zatim je sina razvodio da bi se orodio sa hrvatskim velikašem Grgurom Šubićem, podanikom ugarskog kralja (str. 117–122). Na kraju, Marko je, pred kraj očeve vladavine, poneo titulu mladog kralja koja ga je jasno odredila ne samo kao očevog naslednika, već i kao naslednika beščednog cara Uroša (str. 122–125). Pored Vukašina, savremeni izvori jasno ocrtavaju i delatnost serskog despota Jovana Uglješe, Markovog strica. Upravo je Uglješina rešenost da od Turaka Osmanlija odbrani svoje posede i potisne ih što dalje na istok dovela do kobne Maričke bitke (str. 136–143).
III Kralj u Prilepu (str. 145–218) je poglavlje koje, u skladu sa raspoloživim izvorima, u prvi plan dovodi razvlašćenog kralja Marka Mrnjavčevića (1371–1395). U istoriografiji se dugo verovalo da su naslednici kralja Vukašina, kao i braća Dragaši, ubrzo nakon Maričke bitke postali osmanski vazali. Međutim, dok se iz desetak sačuvanih povelja despota Jovana Dragaša i njegovog brata gospodina Konstantina mogu izvući određeni zaključci, po kojima su Dragaši postali pre 1377/8. godine, u slučaju kralja Marka i njegove braće nije sačuvana nijedna povelja. Samim tim, zaključak o vremenu kada su Mrnjavčevići postali osmanski vazali donet je na osnovu posrednih i/ili poznijih izvora. Marko Aleksić argumentovano ističe da je Marko postao vazal Murata Prvog u toku 1385. godine (str. 152–154, 179, posebno 240–244.). Kao kralj, Marko je podizao sopstvene zadužbine (str. 154–157), kovao novac i vodio vrlo buran privatni život (str. 167–176), koji je privukao pažnju savremenika monaha Dobre i poznije tradicije. Međutim, odsustvo sačuvanih povelja i srodnih dokumenata iz Markove kancelarije, koji bi nam pružili uvid barem u razvijenu titulaturu Vukašinovog naslednika, ne ostavlja nam mogućnost da jasnije sagledamo Markove vladarske pretenzije (up. str. 178–184). Unutar Markovog teritorijalno skromnog kraljevstva u zapadnom delu Makedonije (str. 176–177) posebnu oblast uživao je i njegov brat Andrejaš, što sa mlađom braćom Ivanišom i Dmitrom nije bio slučaj (str. 160–165). Pored istorijske biografije Marka, njegove braće i majke Jelene, autor pruža i zanimljivu panoramu preostalih srpskih velikaša rasutih u grčkim zemljama nekadašnjeg Srpskog carstva. Pre svih, reč je o despotu Janjine Tomi Preljuboviću, bratu Markove žene Jelene (str. 125–128, 198–206, 209–213), starom Hlapenu u Beru (str. 207–208), kao i poslednjim Nemanjićima, deci Dušanovog polubrata Simeona: Tominoj ženi Mariji i njenom bratu Jovanu Urošu (monahu Joasafu) (str. 206–207). Široj čitalačkoj publici biće dragoceno da se upozna sa tragovima koje su srpski vladari i velikaši ostavili u Makedoniji, Tesaliji i Epiru, odnosno na teritorijama današnje Grčke i Albanije.
IV Poslednja bitka (str. 219–296) je naziv četvrtog i ujedno poslednjeg biografskog poglavlja. U njemu se izlaže period od poslednjih desetak godina Markovog života, ali i, sasvim prigodno, Markov „drugi život“ u tradiciji epskih pesama i legendi. Aleksić, kao što je spomenuto, pozivajući se na poznije osmanske izvore, smatra 1385. godinu za vreme kada je Marko, posle turskog osvajanja Bitolja, bio prisiljen da se potčini osmanskom sultanu. Nešto ranije, izgleda, došlo je do prvih nesuglasica Marka sa braćom. Možemo reći i da je Markova politika prihvatanja vazalstva, čak i neopiranja ćudljivom Bajazitu Prvom posle sastanka u Seru (1393), gde je sultan navodno planirao da zajedno pogubi svoje hrišćanske vazale, u stvari dovela do raskola među braćom. U svakom slučaju, posle Ivaniševe pogibije u borbi sa Turcima na Saurskom polju 1385. (str. 242) i odlaska Andrejaša i Dmitra 1394. ugarskom kralju Žigmundu (str. 247–249), Marko je ostao sam na preostalim posedima Mrnjavčevića. Kao što je dobro poznato, Marko je stradao uz Konstantina Dragaša, boreći se na turskoj strani u bici na Rovinama u Vlaškoj, što Aleksić, citirajući Konstantina Filozofa, poetski prenosi publici (str. 254–256). Pomen karijere Dmitra Kraljevića u Ugarskoj, razmatranje grobnog mesta Kraljevića Marka i mogućnosti da je u braku sa Jelenom Preljubović imao ćerku čine završna potpoglavlja u povesti o istorijskom Marku. Svakako da biografija istorijskog Marka ne bi bila potpuna bez legendarnog Marka kome je posvećeno poslednjih dvadesetak stranica. Ovde se razmatra odnos istorije i predanja (273–277) i raščlanjuju različiti slojevi legendarnog Marka Kraljevića (str. 284–286). Na kraju, tu su po temama, od rođenja preko oružja, konja dobrog Šarca, megdana i drugih epizoda, prikazani ukratko različiti sadržaji pesama i legendi o Marku.
V Viteška oprema u vreme Kraljevića Marka (str. 297–312) je naziv poslednjeg poglavlja koje je, već prema naslovu, jasno tematski određeno. Treba reći da su ovde izložene različite pojedinosti o naoružanju 14. veka (oklopi i vojna oprema) koje se mogu naći i u glavnom delu biografije.
Takođe, treba podvući još jednu važnu pozitivnu crtu temeljnosti ove knjige nevelikog obima, okrenute pre svega široj publici: ilustracije. U knjizi se nalazi sedamdesetak crno­belih ilustracija koje su brižljivo odabrane i zaista pomažu u praćenju teksta, posebno kada se radi o npr. portretima vladara i velikaša, heraldičkim predstavama, natpisima, nadgrobnim spomenicima, novcu, nakitu, naoružanju, lokalitetima i lokacijama koji se spominju u tekstu. Među ilustracijama su i četiri jasne i stilizovane istorijske karte (str. 49, 78, 92, 167) koje je, kao i crteže arheoloških predmeta, izradio Miloš Savković. Iako je knjiga, sasvim razumljivo, lišena kritičkog aparata, sadrži spisak preporučene literature (str. 315–318).
Marko Kraljević, Čovek koji je postao legenda Marka Aleksića je dobro zamišljena i napisana biografija jednog od značajnijih ličnosti iz srpske istorije druge polovine 14. veka koja je, zahvaljujući razvoju epske tradicije, dobila divovske obrise u narodnom sećanju. Može se reći da je autor ostvario zacrtane ciljeve u skladu sa idejom da na popularan način prenese čitav niz dosadašnjih naučnih saznanja o Marku Kraljeviću i, ništa manje, složenoj epohi u kojoj je živeo. Popularne biografije važnih istorijskih ličnosti iz pera dobro potkovanih stručnjaka kod nas nisu česte. Marko Kraljević bi trebalo da pomogne široj publici u upoznavanju sa jednim dalekim vremenom, kome volimo da se vraćamo. Nama ostalima biografija Kraljevića Marka može da posluži kao podsetnik kako smo i zašto zavoleli srpsku istoriju srednjeg veka, ali i kao podsticaj.

Uroš Milivojević

22.07.15 Danas

- Reč je prvoj naučnoj studiji o najvećem srpskom narodnom junaku, o kome se na celom Balkanu, i ne samo među južnim Slovenima, pevalo još od vremena cara Dušana, kada je ovaj epski heroj živeo, pa sve do hajdučkog doba. Iako je još Vuk Stefanović Karadžić govorio da "nikakoga Srbina nema koji ne zna za ime Marka Kraljevića", 150 godina stara ideja o rasvetljavanju njegove istorijske ličnosti ostvarena je tek sada sa Aleksićevom knjigom u izdanju Lagune.
To je jedan od razloga što recezent knjige, istoričar Marko Uzelac, kaže da je "najveći uspeh pojavljivanje ove studije koja, živopisno i slikovito prikazujući vreme u kome je Kraljević Marko živeo, donosi nove i malo poznate činjenice o njemu". Aleksić, po obrazovanju arheolog, kog je ovaj epski junak naveo da "iskorači u srodnu istoriju", utvrdio da je Kraljević Marko nije od početka bio turski vazal, kako se do sada verovalo, nego je među poslednjim srpskim velikašima tek 1385, kad nije imao kud, prihvatio vazalski odnos. Uzelac ukazuje i da je "veoma važno što je rasvetljena uloga kralja Marka posle bitke na Marici 1371", u kojoj su poginuli Markov otac i stric - braća Vukašin i Uglješa Mrnjavčević.
Prema rečima autora, ovo je knjiga o viteštvu i ratnicima, koja razbija stereotipe o mračnom srednjem veku i u preplitanju epike i istorije pokušava da utvrdi gde počinje legenda. Aleksić i Uzelac slažu se da je legenda o Kraljeviću Marku stvorena još za njegova života - "imao je ugled u očima savremenika, njegova popularnost počiva na viteštvu zasnovanom na moralnim principima hrišćanstva, što je kodeks koji se prepoznaje i u našoj etici i narodnoj tradiciji".
Iz ove, može se reći, biografije, koja objedinjuje sva dosadašnja naučna znanja o Marku Kraljeviću, može se saznati mnoštvo detalja o životu srpskih vladara i ratnika u 14. veku - bitkama, posebno detaljno o srednjovekovnom oružju, putovanjima, slobodnom vremenu koje su provodili u lovu, čitanju, slavljima, kao i njihovom ličnom životu. Kraljević Marko, koji je dugo bio u senci oca kralja Vukašina i koji je posle Maričke bitke postao vladar i glava porodice Mrnjavčević, ženio se, kako se veruje, najmanje tri puta, priča o njegovom potomstvu je kontroverzna, a ni do danas nije otkriveno mesto na kom počiva. Poginuo je u bitki na Rovinama 1395, a narodna epska poezija tvrdi da "biljega mu nikakve ne vrže, da se Marku za grob ne znade, da se njemu dušmani ne svete". U Aleksićevoj knjizi navodi se da su do danas sačuvana ukupno tri portreta Marka Kraljevića, sva tri nastala po njegovoj narudžbini - u Markovom manastiru, skopskoj crkvi svetog Dimitrija i crkvi Svetih apostola u Prilepu.


Stručnjak za srednji vek
Marko Aleksić (1970) rođen je u Beogradu, gde je diplomirao i magistrirao srednjovekovnu arheologiju. Učestvovao je u arheološkim istraživanjima u Srbiji, Crnoj Gori, BiH, Hrvatskoj, Nemačkoj i drugim evropskim zemljama. Poslednjih godina je predavač u Istraživačkoj stanici Petnica. Autor je stručne knjige "Srednjovekovni mačevi u Jugoistočnoj Evropi", brojnih naučnih radova, ima zvanje muzejskog kustosa, kao stručni konsultant i predavač sarađuje sa muzejima, fakultetima, vojnim, bezbednosnim i kulturnim organizacijama, viteškim udruženjima i medijima.

J.T.