Konzervativizam i konzervativne stranke

29.10.07 Ekonomist

U novoj ediciji „Političke familije – ideologije i stranke“ u izdanju Službenog glasnika pojavila se zanimljiva knjiga o konzervativizmu i konzervativnim strankama. Studija se, pored uvoda i zaključka, sastoji iz tri celine: Konzervativizam – načela i teorija; Konzervativne partije u evropskoj istoriji; Konzervativizam kod Srba. Miša Đurković u svojoj analizi konzervativizma insistira na sledećem: konzervativizam je legitiman deo savremenog liberalno-demokratskog spektra (reč je o jednom od njegovih nosača); postoji fundamentalna razlika između umerene, parlamentarne desnice centra i radikalne, antiliberalne desnice. Pre nego što su usmeri na analizu bazičnih načela konzervativizma i njegovih ključnih zastupnika Đurković naglašava da se političke teorije ne mogu posmatrati kao nešto nepromenljivo. One su dinamički skupovi ideja i shvatanja koji neminovno doživljavaju transformaciju usled promenljivog društvenog okruženja u kome obitavaju.

Đurković najpre predstavlja prethodnike konzervativizma (Platon, Aristofanove komedije, rimski republikanizam, hrišćanstvo, Džonatan Svift i njegova Guliverova putovanja). Dva događaja su posebno uticala na oblikovanje konzervativizma: revolucija u Francuskoj 1789. godine i industrijska revolucija u Engleskoj. Teoretičari istorije ideja iznose različite podele konzervativizma. Tako jedni slede podelu na autoritarni, paternalistički i libertarijanski konzervativizam. Drugi govore o konzervativnim liberalima, liberalnim konzervativcima i antiliberalnim konzervativcima. Đurković posebno ukazuje na razliku između britanskog i autoritarnog konzervativizma. U Britaniji je taktika konzervativaca sledeća. Oni čuvaju nasleđene principe društvene organizacije i tvrdo se opiru novinama. Ali, kada neki novi principi budu prihvaćeni nakon višegodišnjeg procesa usaglašavanja i u znatno umerenijoj formi od predložene, konzervativci ih uključuju u prethodni korpus načela. Već naredna generacija konzervativaca ih brani kao „deo tradicije“. Autoritarni konzervativizam karakteriše dosledno odbijanje bilo kakve promene. Naime, kontinentalni konzervativci smatraju da se poredak može očuvati samo silom i apsolutnom poslušnošću podanika vladaru i crkvi. Ovaj oblik konzervativizma preživeo je u različitim oblicima sve do Drugog svetskog rata.

Na kojim načelima počiva konzervativizam, odnosno šta je „tvrdo jezgro“ svakog konzervativizma? Đurković navodi sledeća načela: antropološki pesimizam; teza o složenosti društva; isticanje značaja autoriteta, sigurnosti, reda i poretka; neodvojivost slobode od poretka; značaj morala i religije kao temelja društvenog života i institucija; vera u predrasude, prihvaćena mnjenja i običajnost kao praksom dokazane osnove rasuđivanja i delanja; poštivanje evolucionog pristupa kao načela društvene promene; vera u iskustvo i tradiciju naspram apstraktnih racionalističkih šema i apstrakcija u politici; kritika mehanicizma i ideologije progresa; isticanje značaja posredničkih vlasti i udruženja kao i lojalnosti, partnerstva i korporativizma; vera u tradicionalnu porodicu kao nukleus društva; vera u imanentnu povezanost neotuđive privatne svojine i slobode, kao i primat tržišne ekonomije; vera u nužnost društvene hijerarhije i ekonomske nejednakosti.

U drugom delu knjige predstavljeni su britanska Konzervativna stranka, američka Republikanska stranka i evropske demohrišćanske i narodne partije. Đurković ukazuje na ključne događaje i ličnosti koje su obeležile delovanje ovih stranaka. Poseban pečat konzervativcima u Engleskoj dao je Dizraeli („Tori demokratija“). Tako je u Engleskoj u njegovo vreme Konzervativna stranka uspela da progura 1847. godine Zakon o desetočasovnom radnom vremenu. Stranka je od svog nastanka pa do doba Margaret Tačer dosledno branila načela poretka, stabilnosti, patriotizma, vrednosti porodice, religije i morala. Američki konzervativizam rađa se u vreme spora oko ropstva (njegovog širenja na nove zapadne države). Republikanska stranka formirana je upravo na talasu abolicionističkog pokreta. Njenu fizionomiju oblikovali su Bendžemin Haris, Teodor Ruzvelt, Dvajt Ajzenhauer, Beri Goldvoter, kao i porodica Buš. Posebno je zanimljiva analiza hrišćanske demokratije. Prvo pominjanje ideje hrišćanske demokratije nalazi se u encikliki pape Lava XIII iz 1901. Reč je o specifično evropskoj tvorevini, odnosno o spoju hrišćanske tradicije i elemenata države socijalnog staranja. Hrišćanski demokrati nikada do kraja nisu afirmisali slobodno tržište. Oni se posebno zalažu za afirmaciju lokalne samouprave i posredničkih institucija (porodica, crkva, dobrotvorna udruženja, hrišćanski sindikati, sportski klubovi i slično). Reč je o različitim udruženjima za samopomoć zasnovanim na načelu solidarnosti. Cilj ovih društava je socijalizacija i učenje hrišćanskim i opštim moralnim vrlinama.

Kakvi su bili odjeci ove tradicije u Srbiji? Kao prvog konzervativca u Srbiji autor ističe Jovana Steriju Popovića. Nakon toga osvrće se na kneza Mihajla Obrenovića, Iliju Garašanina, Kostu Cukića, Čedomilja Mijatovića, Stojana Novakovića, Milana Piroćanca. Kao poslednjeg u ovoj lozi navodi pravnika Živojina Perića. Nakon toga daje pregled političke scene u Srbiji nakon 1990. godine, odnosno istražuje ko je i kako zastupao ideje desnice.

Reč je o preglednom i veoma čitljivom tekstu koji je imao za cilj da predstavi konzervativizam i konzervativne stranke širokoj čitalačkoj publici. U tome je u potpunosti uspeo. Čitalac ove knjige dobiće prve informacije o konzervativizmu, odnosno osnovu za dalje izučavanje.

Božo Stojanović