01.01.13 Književna istorija
DISKURS NA GRANICI I(LI) GRANICE DISKURSA
„Poznato je da se granice između književnog i neknjiževnog teksta stalno pomeraju. Izvesne vrste ubrajaju se čas u publicistiku, čas u umetničku prozu. Ono što se nekada čitalo kao dokument danas će se čitati kao umetnički tekst. Proučavajući periodiku srećemo se upravo s tim pomeranjem granica i sa takozvanim graničnim pojavama.”
Postavljajući metodološke okvire za nacrt buduće Istorije srpske književne periodike, proučavaoci su istakli značaj određenja opsega predmeta proučavanja. Pitanja kao što su treba li predmet buduće Istorije proširiti ili suziti, odnosno, koji sve fenomeni spadaju u okvire istorije književne periodike, a koji bi pre bili predmet istorije ideja, istorije drugih umetnosti ili društvene istorije, kao i treba li iz korpusa po prirodi i funkciji raznotonih tekstova koji sačinjavaju (književni) časopis izdvojiti i ispitati isključivo književne priloge, ili pažnju treba posvetiti ujedno i širokoj oblasti paraliterarnih i amaterskih tekstova i njihovoj korelaciji sa književnim prilozima, (p)ostala su smernice za predstojeća naučna istraživanja. Nakon dvadeset devet godina, knjiga Tatjane Jovićević Književnost i novinarstvo u (post)realizmu ponudila je odgovore na pomenuta pitanja. Naslovom knjige jasno su sugerisani kako predmeti i cilj proučavanja, tako i hronološki okviri i modeli časopisa obuhvaćeni istraživanjem. Dve oblasti javne reči (književna i žurnalistička) i dva funkcionalna stila (književnoumetnički i publicistički) bili bi predmeti, dok bi ispitivanje vidova njihovih korelacija bio cilj naučnog istraživanja Tatjane Jovićević. Ujedno, odrednicom „(post)realizam” postavljene su jasne vremenske / poetičke (raz)međe u zahvatu časopisne građe, te se istraživanjem obuhvataju glasila čije je izdavanje započeto u drugoj polovini XIX i donekle početkom XX veka, a koja su jasno bila obeležena zahtevima poetikâ i ideologijâ sa preloma vekova. Knjigu Književnost i novinarstvo u (post)realizmu sačinjavaju, pored Uvodne reči, četiri poglavlja, od kojih je prvo, kroz primer Malih novina Pere Todorovića, posvećeno „politici u književnosti i književnim politikama”, drugo, preko analize specifičnih vidova stvaralaštva Radoja Domanovića, prerasta u „skicu za razmišljanje o alegoriji u srpskom novinarstvu”, treće, rasvetljavanjem skrajnutih delova opusâ Janka Veselinovića, Radoja Domanovića i Sima Matavulja u Policijskom glasniku, ili pak, tematizacijom žanrovskih karakteristika nekolikih vidova romana (u nastavcima / u zasebnim izdanjima) postaje prilog razmatranju odnosa „žanra” i „časopisa”, dok je četvrto posvećeno periodici za decu i omladinu, kao i modusima recepcije Tolstojevog stvaralaštva u Srbiji u periodu od 1888. do 1925. godine.
Predmet proučavanja – obim i odlike. Imajući u vidu značaj (književnih) časopisa epohe (post)realizma, kao činilaca kulturne politike i društvenog (kako književnog, tako i političkog) angažmana, istraživanje Tatjane Jovićević nužno oscilira između šireg ideološkog i užeg literarnog konteksta. Političko i poetičko jedna je (najobuhvatnija i najmanje suptilna) od binarnih opozicija, koje strukturiraju naučni diskurs Tatjane Jovićević. Književna periodika tekst je u kontekstu ili areal kontekstualizacije različitih tekstova, pa se nesumnjivom ukazuje činjenica da se „... istorija književne periodike stalno [...] susreće s drugim ’istorijama’ ili se nalazi između njih.” Dijalektika saodnošenja / koegzistiranja disparatnih diskurzivnih praksi u jednom (književnom) časopisu nagoni istraživača periodike da zauzme položaj između, kao metodološko uporište upućeno na raznostranost uvidâ, te se i knjiga Književnost i novinarstvo u (post)realizmu ukazuje kao zahvat iz ovog između, zahvat (iz) granice. Nimalo slučajno, najfrekventnije upotrebljena reč u knjizi svakako je – interferencija.
U Uvodnoj reči, kao teorijsko-metodološkom temelju knjige Književnost i novinarstvo u (post)realizmu, sledeći sociološki pristup književnosti Pjera Burdijea, književnost se sagledava kao polje mnogobrojnih interferencija, odnosno jedno u biti interferirajuće polje. Inherentni pluralizam diskursa književne periodike sačinjen je od interferencijâ književnog i žurnalističkog polja, visoke i trivijalne književnosti, tekstovnih i vantekstovnih struktura, što će biti opozitni polovi oko kojih se organizuje sadržaj poglavljâ Književnosti i novinarstva u (post)realizmu.
Diskurs i(li) ideologija. Prvim poglavljem, podnaslovljenim Portret prestoničkog dnevnika, kroz analizu Malih novina Pere Todorovića, uvodi se središnji problemski sklop knjige Tatjane Jovićević – odnos diskursa i ideologije ili postuliranje diskursa kao imanentnoideologične tvorevine. Todorovićev časopis opisan je prema standardizovanom Upitniku, da bi se posebna pažnja posvetila književnim delima Pere Todorovića i njihovim odnosima sa uredničkom politikom i koncepcijom časopisa. Afirmisani novinar i izuzetan polemičar, Todorović, kao tvorac modernog srpskog novinarstva, otvorio je svoje dnevne novine uplivu nove retorike i senzacionalističkih efekata, pokazujući da je ovaj tip glasila, kako bi rekao Tarabukin, „umetnost dana”. Ipak, „umetnost dana” ne znači i za dan stvorenu (stihijnu, neplansku) organizaciju već, kako Tatjana Jovićević pažljivo otkriva i detaljno pokazuje, Male novine odlikuje jasna i brižljivo osmišljena urednička politika, koja podrazumeva upliv aktuelnih dnevnopolitičkih zbivanja kako u publicističke, tako i u književne priloge, te možemo govoriti o interferenciji književnosti i politike / književne politike / politike (u) književnosti. Na ovaj način, raskriva se ideološka markiranost književnog diskursa, u dvema njegovim „graničnim” formama – feljtonskom i bulevarskom romanu, koje Tatjana Jovićević ilustruje primerima Todorovićevih romana Silazak s prestola, Smrt kneza Mihajla, Progonstvo Obrenovića i Aspide. Interferencija društvene i književne stvarnosti dodatno je istaknuta kontekstom književnog periodika, kao imanentno dijalogične i intertekstualne / intermedijalne reči, otvorene za stalne transgresije (na planu stila, žanra, poetike).
Književnost – diskurs i(li) diskursi. Drugo poglavlje, posvećeno Radoju Domanoviću kao novinaru, ima funkciju posrednika između prvog i trećeg poglavlja, budući da analizom umetničkih sredstava povezuje feljtone Pere Todorovića (prvo poglavlje) i umetničku prozu Radoja Domanovića, kao i publicističke priloge Radoja Domanovića, objavljivane mahom u radikalskoj štampi (drugo poglavlje), odnosno u Policijskom glasniku (treće poglavlje). Istraživanje Tatjane Jovićević izuzetno je značajno, s obzirom na to da se njime formira novi lik Radoja Domanovića i otkriva skrajnuti (ob)lik njegovog stvaralaštva, počevši od kraćih satiričnih invektiva, preko slika, crtica, anegdota i humoreski, sve do složenijih pripovednih struktura (Kako se proveo Sveti Sava u Višoj ženskoj školi, Kralj Aleksandar po drugi put među Srbima i ’Iz zemlje čuda i iznenađenja’ – uspomene jednog Engleza posvećene ’legalnom rešenju’), objavljenih u Zvezdi, Gedži, Dnevnom listu i Odjeku, a ostvarenih prepoznatljivim stilom i za umetničku prozu ustaljenim sredstvima. Na ovaj način formira se krucijalni interferirajući opozitni par literatura : paraliterarni fenomeni, kao što se sličnošću oblikotvornih postupaka, ali i razlikama u motivaciji (Kralj Aleksandar / Kraljević Marko po drugi put među Srbima) ostvaruje veza margina(lizova)nih segmenata Domanovićevog opusa sa njegovim središnjim delom (alegorično-satiričnom pričom).
Takođe, na ovom mestu Tatjana Jovićević uvodi aspekt intertekstualnosti (paralelu između Vilandove Povesti Abderićana i Domanovićevog Mrtvog mora), kao oblik diskurzivnog samoupućivanja, čime se razotkriva mnemonički aspekt literarne imaginacije, ali i potencijalna književna kultura ondašnje čitalačke publike, od koje se očekuje prepoznavanje tragova književne prošlosti i uvid u njihove transformacije. Imajući u vidu opoziciju literatura : paraliteratura, vraćamo se poziciji između, koju zauzima istraživač periodike, s tim što se, u ovom slučaju, književni diskurs otkriva kao ambigvitetan, bilo na aksiološkoj lestvici (visoka : trivijalna književnost), bilo na planu dijahronije / tipologije (intertekstualnost).
Forma i kontekst – činioci diskursa. (Ko)relacija perifernih i centralnih segmenata opusâ značajnih pisaca srpskog realizma predmet je „istražnog postupka” naučne analize Policijskog glasnika. Polazeći od postavki i rezultata proučavanja Žarka Rošulja (najobimnija studija prvog Čas opisa časopisa i ceo drugi Čas opis časopisa posvećeni su Gedži Nauma Dimitrijevića), Tatjana Jovićević opisuje Dimitrijevićev Policijski glasnik, pri čemu, sa posebnom pažnjom rasvetljava razloge saradnje značajnih pisaca, kao i vrednost njihovih priloga. Analizom „glasnikovih” priča Janka Veselinovića (Polažajnik, Božja kazna), Radoja Domanovića (Razorena sreća, Osveta, Najteža osuda, Šule i Čudan čovek) i Sima Matavulja (Amin), ovaj vid stvaralaštva pozicionira se u celinu njihovih opusa, pri čemu se sa posebnom pažnjom ispituje odnos prema već objavljenim delima, čija se tematika na nov način segmentira ili travestira. Otkriće Domanovića kao pisca realističkih „slika” iz seoskog života, ili, pak, uvid u Veselinovićev otklon od Hajduk Stanka, uslovljen negativnim recenzijama Momčila Ivanića i A. G. Matoša, ili čitanjem delâ sa sličnom tematikom a drugačijim vrednosnim horizontom (Rankovićevog Gorskog cara ili Todorovićeve Hajdučije), doprinose, svakako, aktualizaciji i revalorizaciji stvaralaštva ovih autora. Izuzetno relevantnim ukazuje se tekst Roman u ’Podlistku’ (o slici žanra u srpskoj književnosti), kojim se pravi bitna razlika između romana u nastavcima kao deskriptivne odrednice, vezane za način i dinamiku objavljivanja, i žanrovske odrednice, koja podrazumeva postojanje skupa prepoznatljivih poetičkih karakteristika. Takođe, odnos između segmentiranog, fragmentarnog i dinamičnog modela romana u nastavcima (kao novinskog žanra) i celovitog, statičnijeg modela romana u zasebnom izdanju (kao književno-umetničkog žanra) Tatjana Jovićević povezuje sa odnosom između trivijalne i „visoke, prave” književnosti, pri čemu prvoj pripadaju feljtonski / bulevarski romani, a drugoj istorijski romani. Izmene romanâ i modusi njihovih preinačenja, evolutivna geneza od časopisne verzije (vezane za trivijalnu književnost, senzaciju i snažne efekte, kojima se utiče na čitaoce i povećava tiraž časopisa) do zasebnog izdanja (oficijelne poetike, ustaljenih umetničkih postupaka i kanonizovanih diskurzivnih obrazaca) Tatjana Jovićević ilustruje primerima Matavuljevog Uskoka i Todorovićevog Silaska s prestola. Analizom ovih romana evidentnim postaje stepen korelacije između časopisa (bilo kao medija ili konteksta) i izbora žanra (oblikotvornog modela, forme) književnog dela.
Uticaj i uspeh – strategije kreiranja / recipiranja diskursa. Služeći se relevantnim istraživanjem periodike za decu i omladinu Staniše Tutnjevića (Časopis kao književni oblik) Tatjana Jovićević, u četvrtom poglavlju, korpusu strukturnih binarnih opozicija dodaje i parove zabava : pouka i estetsko : pedagoško. Urednička koncepcija, profil urednika i saradnikâ, struktura i odlike književnih i drugih priloga, pokazani su na reprezentativnom i uticajnom tipu glasila – Zmajevom Nevenu, koji postaje obrazac književnog stvaranja za decu i uzorni vid obraćanja mlađoj čitalačkoj publici.
Takođe, Tatjana Jovićević, u ovom segmentu knjige, dodatno razrađuje tezu o kontekstu kao faktoru koji uslovljava recepciju (pesme Alekse Šantića, Stevana Vladislava Kaćanskog i Milorada J. Mitrovića, koje se, uprkos boljoj pesničkoj tehnici, recipiraju u istom poetičkom ključu kao i ostala ostvarenja objavljivana u ovom tipu časopisa), što se jasno uočava u modusima recepcije Sremčevih priča objavljivanih u Golubu, ili, pak, u primeru određenja statusa Carigradskih pasa Čedomilja Mijatovića. Kako u periodici za decu i omladinu ne postoje jasne granice između beletristike i publicistike, Tatjana Jovićević izdvaja i analizira fenomen „školske proze” i njegovu funkciju popularizacije različitih, najčešće prirodno-naučnih znanja. Određena pažnja posvećena je i statusu usmene književnosti u časopisima za decu i omladinu, kao i poetičkim srodnostima usmene književnosti i književnosti za decu. Izuzetno je zanimljiv i posve dvoznačan naslov Književnost i odrastanje, kojim je sugerisan, s jedne strane, sadržaj poglavlja (predmet proučavanja) – analiza usko profilisanih periodikâ, određenih generacijskim / nacionalnim kriterijumom (ili kombinacijom ovih dvaju kriterijuma), dok, s druge strane, napuštanjem rigidnog didaktičkog obrasca i shvatanja periodike za decu kao „produžene ruke pedagogije” i postepenim osamostaljivanjem književnosti za decu, kao zasebne literarne činjenice, i sâma srpska književnost „odrasta”, tj. postaje zrelija i svesnija uloge, značaja i vrednosti književnosti / periodike za decu i omladinu, kao zasebnih estetskih (ne isključivo pedagoških) i literarnih (a ne samo zabavno-poučnih) poljâ. Završni i nešto obimniji segment knjige zauzima praćenje i analiza recepcije Tolstojevog stvaralaštva u Srba od kraja XIX do polovine druge decenije XX veka. Postupak prevođenja, kao segment kulturne politike jedne nacije, odraz je vladajućeg ukusa (uredništva / publike), interesovanja čitalaca i mnogostrukih literarnih / izvan literarnih merila, pa je ovom nezanemarljivom segmentu kreiranja estetičkih / etičkih normi (šire) javnosti Tatjana Jovićević posvetila pažnju, dajući validan prilog istoriji književnosti, istoriji književne periodike, istoriji i teoriji recepcije, ideologiji komunikacijskih kodova, ali i obuhvatnijim kulturološkim istraživanjima. Izbor iz Tolstojevog opusa, usaglašen sa dominantnom ideologijom srpskog društva / poetikom književnog sistema (davanje prednosti delima sa jasno izraženom tendencijom), kao i (zlo)upotreba Tolstojevog imena (statusa afirmisanog i značajnog pisca u svetskim razmerama) kao „alibija” za usmeravanje čina recepcije i horizonta očekivanja čitalačke publike, primat „prihvatljivosti” nad estetskom relevantnošću, segmenti su kulturne politike i politike prevodilačkog čina, čijom se analizom Tatjana Jovićević bavi unutar polarizovanih aspekata Tolstojevog opusa – umetnički uspela, estetski relevantna prozna ostvarenja kao središnji deo: brojne religiozno-moralističke i didaktičke priče, kao marginalizovani, a u srpskoj periodici zastupljeniji deo Tolstojevog stvaralaštva. Književnoistorijski je veoma bitno tumačenje Tolstojevog stvaralaštva za decu (i njegove korelacije sa autorovom koncepcijom „književnosti za narod”), a pogotovo iscrpno ukazivanje na Zmajeve uredničke intervencije (izmene / prerade / prilagođavanja podnaslova ili dodavanje napomena i beležaka) u samim tekstovima Tolstojeve „školske proze”, kojima se modeluje / (re)kreira recepcija ovih dela u srpskoj sredini. Korpus Tolstojevih „postumetničkih” priča, priča za decu ili autorskih prerada narodnog stvaralaštva, osciliranje između literature i paraliterature, pisanje (umetnička produkcija), ali i čitanje (recepcija književnosti), kao ideologijom (pred)određeni aspekti kulturnog delovanja, (raz)otkriveni su i predočeni kao polja raznostranih interferencija, kako na planu poetikâ, tako i na planu politikâ, što su zapravo sastavni činioci jednog diskursa. Iako ovi termini u knjizi nisu izričito imenovani, s pravom se može tvrditi da Tatjana Jovićević, studijom o Tolstoju, daje relevantan prilog sagledavanju „uspeha” i „uticaja” (poglavito uspeha) u domenu komparativnog proučavanja srpske književnosti. Naime, ukoliko sledimo tvrdnju „Trebalo bi praviti razliku između uspeha jednog pisca u drugoj zemlji i njegovog stvarnog uticaja na njenu književnost. Uspeh nije dokaz uticaja, ali omogućava i pomaže da se on desi; istovremeno je svedočanstvo o ukusu (le gout) publike u datom trenutku.
Uspeh se, dakle, bavi ugledom, slavom pisca u drugoj kulturi, njegovim prijemom kod kritike, ali i dubljim uticajem koje njegovo delo vrši na umetničku praksu.”, uvidećemo značaj istraživanja Tolstojevog uspeha u Srbiji na (raz)međi vekova. Ispitivanje „uspeha” dodatno je iznijansirano praćenjem transformacija originalnih dela u novoj književnoj i kulturnoj sredini, putem uredničkih intervencija u diskursu, te završno poglavlje Književnosti i novinarstva u (post)realizmu Tatjane Jovićević, po analogiji sa znamenitom studijom o „uspehu” Zorana Konstantinovića „Šta su Srbi čitali čitajući Getea”, možemo odrediti kao „Šta su Srbi čitali čitajući Tolstoja”.
Fenomen granice i(li) granični fenomeni. Knjiga Književnost i novinarstvo u (post)realizmu Tatjane Jovićević izuzetno je značajan prilog čitanju srpske književne periodike, kao diskursa obeleženog interferencijama literarnog i publicističkog polja, visoke i trivijalne književnosti, književnosti i ideologije / politike / kulture / pedagogije, odnosno literature i svih aspekata društvenog / kulturnog života, te se fenomen granice (književnog) diskursa ili graničnih (na planu žanra, stila, recepcije) fenomena ukazuje presudnim za razumevanje časopisâ kao „agenasa književnosti i kulture”. Pitanje „Da li će se u ovakvim časopisima obrađivati samo književni prilozi, računajući tu i prikaze knjiga i sitne beleške, ili će se podjednako uzeti u obzir i ono što se ubraja u publicistiku?”, postavljeno u nacrtu Istorije srpske književne periodike, dobilo je odgovore u knjizi Tatjane Jovićević. Načelno opredeljenje za „proširenje” predmeta proučavanja nije dovelo do metodološkog redukcionizma ili zauzimanja jedne i nepromenljive vrednosne pozicije, podesne za proučavanje pomenutih fenomena. Tatjana Jovićević svesno i dosledno zauzima poziciju između, iz koje se mogu sagledati diskurs na granici i(li) granice diskursâ književne periodike (post)realizma.
Milica V. Đuković
