SREDNJI VEK
I ETNIČKE PRILIKE HA BALKANU PRE DOSELJAVANJA SRBA
Balkansko poluostrvo je prostor velike etničke nestabilnosti. Kao raskršće nekih glavnih puteva između Istoka i Zapada, Severa i Juga, između Evrope i Azije, sa svim svojim geografskim prednostima koje ce nude stočarima i ratarima, moreplovcima, rudarima i trgovcima, ono je područje na kome su ce od praistorijskih vremena kretale i naseljavale mnoge skupine ljudi raznoga jezika i porekla. Statična slika Balkana Grka i Rimljana, pa starosedelaca Ilira i Tračana i novijih varvarskih slojeva - Kelta, Gota, Slovena, sve više ustupa mesto dinamičkoj predstavi o kretanju i pomeranju mnogih, u krajnjoj liniji anonimnih etničkih grupa. Ta predstava, čijoj ubedljivosti doprinose sve plodnija lingvistička i arheološka istraživanja, otkriva nove sadržaje i podloge u "klasičnim" istorijskim etnicima Balkana, kao što su, na primer, Iliri i Tračani. Mnogo važniji činilac u rekonstrukciji etničkih prilika na Poluostrvu sve do ranog srednjeg veka postaje sada kulturni, civilizacijski lik prostora, njegova tipološka raznovrsnost i slojevitost. Daleko je značajnija istorijska činjenica da ce van srazmerno uskih pojaseva mediteranske civilizacije Grka i Rimljana nalazi ogroman prostor praistorije, zona civilizacije gvozdenog doba ali bez pisma. Takozvani "starobalkanski" narodi, nikada do kraja formirani kao narod u smislu jednoga višeg kulturnog i političkog integriteta, ulaze u istoriju iz anonimnosti praistorije samo kroz taj dodir sa grčko-rimskom civilizacijom - makar i kroz sudar sa njom.
Zato je na pitanje o poreklu i postanku nekih današnjih naroda na Balkanskom poluostrvu teško odgovarati sa sigurnošću. Pogotovu je teško rekonstruisati etničku kartu Balkana - čak i u krupnim potezima, a kamoli u pojedinostima - za vreme doseljavanja Slovena [VI-VII vek]. Da li ce tada nalaze na Balkanu i preci današnjih Albanaca; da li ce albanski narod može smatrati starobalkanskim, u odnosu na Slovene - starosedelačkim narodom; da li ce proces etnogeneze Albanaca začinje tek u razdoblju Seobe, možda čak uporedo sa nastanjivanjem Srba, ili ranije, - sve su to pitanja na koja uopšte nije jednostavno odgovoriti. Teškoće nastaju iz dva razloga: istorijski izvori ne pominju Albance pre XI veka, te je njihov postanak i razvoj do toga vremena - praistorija; a drugo, jezik Albanaca ima u velikoj porodici indoevropskih jezika izuzetan položaj - nema mu bliskih srodnika. Pitanje etnogeneze Albanaca zato izmiče ne samo istoriografskim nego i lingvističkim metodama.
Svojim opštim evropskim i srednjovekovnim narodnim imenom Albanci [Arbanasi] ce vezuju za ime ilirskog plemena Albana, koje je u II veku n. e., prema Ptolomeju, nastanjivalo oblast oko Albanopolisa [potom Albanum, Arbanum] u današnjoj srednjoj Albaniji [grad Kroja]. Postoji nesumnjiv kontinuitet albanskog etničkog imena na nekadašnjem ilirskom, a današnjem albanskom tlu, pa ce iz toga prirodno izveo zaključak da postoji i etnički kontinuitet između ilirskih i današnjih Albanaca. Otuda uverenje da su Albanci potomci starih Ilira, te da su "oduvek" nastanjivali krajeve svoga današnjeg etničkog prostora, jer je ovaj, uprošćeno rečeno, podudaran sa nekadašnjim ilirskim etničkim prostorom. "Ilirsku" teoriju formulisao je najpre J. Tunman, nemački istoričar, 1774. godine, da bi je kroz čitav XIX vek dalje razvijala evropska lingvistika, uključujući i takva imena kao što su F. Miklošič, G. Majer i P. Krečmer, za koje je albanski jezik samo nova faza u razvoju starog ilirskog jezika. No, upravo je lingvistička argumentacija ilirske teorije otkrila još krajem prošlog veka njene ozbiljne nedostatke: za pouzdanije istraživanje i zaključivanje o genetičkoj vezi albanskog jezika sa pretpostavljenim ilirskim pretkom bilo bi potrebno znati ilirski jezik, a o njemu ima vrlo malo građe i znanja, samo iz posrednih izvora [u grčkih autora i u onomastičkom materijalu]. Davno je primećeno da ilirske reči, tako identifikovane u sadašnjem albanskom jeziku, mogu biti samo relikti jednoga ranijeg ilirskog sloja [kao keltski elementi u francuskom jeziku]; a i kada ce uzmu kao dokaz veze sa ilirskim jezikom, ne sme ce smetnuti s uma da ima "bar toliko, ako ne i više" leksičkih elemenata koji su po svedočanstvu antičkih pisaca nesumnjivo trački.[1] Već je ta okolnost navela neke lingviste da pomišljaju na tračko umesto na ilirsko poreklo Albanaca. K. Pauli, X. Hirt, pa N. Jokl, a u nas X. Barić, uz veće ili manje razlike u postavci teze i u argumentaciji, napuštaju ilirsku teoriju i pretpostavljaju da je albanski jezik tračkog ili bar tračko-ilirskog porekla, a da je albanski narod potomak starobalkanskih Tračana, koji su nastanjivali delove Balkanskog poluostrva istočno od linije Morava-Nišava-Struma. Samim tim, naravno, ako bi ce ova nova teorija pokazala tačnom, javlja ce i pitanje - kako su ce, zašto i kada trački preci današnjih Albanaca preselili sa istočnog u zapadne prostore Balkanskog poluostrva, sa Balkanskog gorja [antičkog Hemusa] u antičku "Albaniju", gde ih oko Drača primećuju vizantijski izvori u XI veku.
Ne ulazeći ovde u podrobnu lingvističku argumentaciju tračke teorije i njenu polemiku sa ilirskom tezom, valja istaći da je ključni razlog za odbacivanje ilirske teorije bila okolnost što je albanski jezik iz grupe satem, dok je ilirski jezik, po svemu sudeći, pripadao grupi sentum.
Nasuprot tome, trački jezik je satemski kao i albanski. Prema tome, albanski kao satemski jezik nije mogao poteći od ilirskog kao centumskog, već samo od tračkog kao isto tako satemskog jezika. Za to bi, navodno, govorile i neke druge osobine albanskog jezika, u fonetici, morfologiji, deklinaciji itd.[2] Time ce došlo do zaključka da je albanski jezik u stvari "jedan trački dijalekat", a da je njegov "tračko-ilirski" karakter rezultat kasnije tračko-ilirske simbioze. Na pitanje: kada je došlo do te simbioze, u kojoj trački Albanci predstavljaju mlađi ili gornji sloj, odgovaralo ce na razne načine, ali je najbolje argumentovano mišljenje po kome je doseljavanje Albanaca u njihovu istorijsku postojbinu "srazmerno kasno", jer ce "jedino tako može objasniti što u njihovom jeziku nema traga indigenoj pomorskoj terminologiji i što toponomi u istorijskoj arbanaskoj jezičkoj oblasti nemaju arbanaski fonetski lik, tj. što oni nisu pretrpeli izvesne glasovne promene, koje bi ce neminovno izvršile da su ce Arbanasi od vajkada nahodili na svojoj današnjoj teritoriji".[3] Imajući u vidu neke antičke toponime koji "pod slovenskom koprenom odaju arbanaski fonetski lik", kao što su Niš [od Naisus], Škupi [od Skupi, danas Skoplje], Štip [od Astibos], pa i Ohrid [od Lihnis, Lihnidos], gde ce svuda kao posrednik prema slovenskom obliku javlja albanski jezik, pretpostavlja ce da je ranija balkanska postojbina tračko-ilirskih predaka potonjih Albanaca Dardanija i Peonija. Dardanija je oblast između Južne i Zapadne Morave, Ibra i Kosova polja; tu oblast je nastanjivalo, koliko ce zna iz istorijskih izvora, ilirsko-tračko pleme Dardanaca, a Peonija je oblast današnje uglavnom istočne Makedonije, naseljena u istorijsko doba takođe Ilirima. To bi značilo da su ce preci Albanaca ranije, ili bar jedno vreme, nalazili u centralnoj zoni Balkanskog poluostrva, i da su ce odatle u izvesnim istorijskim okolnostima pomerili na zapad ka teritoriji današnje Albanije. Time još nije rečeno da su stari Dardanci ili Peonci preci Albanaca, već da su preci Albanaca prešli preko oblasti Dardanaca i Peonaca u etapnom pomeranju ka zapadu. Do toga pomeranja tračkih masa na ilirsko tle došlo je u srazmerno pozno doba od drugog do trećeg veka n. e., za vreme rimske vladavine, kada su Tračani, silazeći sa Hemusa i Rodopa, prekrili raniji ilirski sloj. To bi, ujedno, bila prva etapa balkanske migracije Praalbanaca. Druga etapa je doseljavanje u dinarsko-pindske planine i jadransko primorje, a ovo ce odigralo, kako ce pretpostavlja, pod kraj latinske epohe, uzastopce i u talasima, najdalje do VI veka n. e.[4] Dakle, najpre sa Hemusa i Rodopa u Dardaniju i Peoniju, a potom iz Dardanije i Peonije u Albaniju, i to ne u jedan mah, u jednom naletu, već postepeno, sa dugim zadržavanjem u dardansko- peonskim predelima, kao etapnoj zoni ove migracije.
Lingvističkim metodom, ipak, ne može ce sasvim pouzdano rekonstruisati poreklo i put formiranja albanskog naroda. Nijedan od ovih argumenata, koji nisu za potcenjivanje, nema snagu dokaza.[5] Postoje nasuprot navedenim shvatanjima, uz sve ostalo, razlozi da ce osporavaju i takvi kapitalni argumenti tračke teorije kao onaj o centumskoj prirodi ilirskog nasuprot satemskoj prirodi albanskog jezika. A ima i drugih lingvističkih teorija. Od onih bližih ilirskoj valja pomenuti tezu da su preci Albanaca starobalkanski Pelasti, nastanjeni oko Skardusa [Šar-planine], kao najstarije indoevropsko ili čak predindoevropsko stanovništvo Balkana, doseljeno na Balkan još pre Grka. Albanski preci su, po ovoj teoriji, "stariji i od homerskog rečnika i od ahajskih odnosno protoahajskih plemena".[6]
Zbog svega toga neophodno je primeniti i arheološki metod, koji bi, uz neka već ranije poznata fakta iz istoriografije, mogao da potvrdi ili obezvredi pretpostavke do kojih ce dolazi proučavanjem jezika. Tvrdi ce, ponekad, da i arheološka istraživanja upućuju na ilirsko poreklo Albanaca, ali ce to ne može smatrati tačnim. Pre svega, etnička karta praistorijskog, a onda i predrimskog Balkana uopšte, nije tako jednostavna i statična kako bi ce moglo zaključiti po nekim školskim predstavama o Ilirima i Tračanima, a potom i Grcima kao starosedeocima Balkanskog poluostrva. Arheologija, uz pomoć antičke istoriografije, omogućava da ce dođe do neobično važnog saznanja o velikim etničkim pomeranjima i promenama kroz sva praistorijska razdoblja, kao i u sam osvit istorije srednjebalkanskog prostora. Nema starosedelaca u pravom smislu reči: taj pojam ce, arheološkim metodom, nužno relativizuje i svako "staro"stanovništvo pokazuje ce mlađim od prethodnog, svaki narod ili pleme, svaka etnička grupa - kako ce pravilnije kaže u arheologiji - javlja ce na etnografskoj balkanskoj pozornici tek svojim doseljavanjem i potiskivanjem prethodnih grupa.
29.02.08 Politika
Knjiga o Kosovu, Dimitrije Bogdanović
Ova knjiga Dimitrija Bogdanovića, objavljena u „Kolu” SKZ, napisana je, kako kaže Radovan Samardžić, za dušu jednog izgnanog i uništenog naroda
U 99. „Kolu” Srpske književne zadruge objavljena je „Knjiga o Kosovu” Dimitrija Bogdanovića (1930-1986), teologa, istoričara Srba i Vizantije, posebno njihovog prava, filozofije i književnosti, filologa, paleografa, arheografa, tekstologa, prevodioca sa grčkog i starog srpskog jezika, istraživača i hrabrog kritičara savremenih prilika u Jugoslaviji. Na prvom mestu – stradanja Srba na Kosovu i u Metohiji. Bogdanović je završio, u Beogradu, studije teologije (1956) i prava (1961).
Biografska odrednica je iz pera Radovana Samardžića, autora predgovora, koji još kaže: „Ljudi kao Dimitrije Bogdanović i u većim narodima se javljaju jednom u pola veka. Mnogi učeni stranci koji nas ponižavaju i pred kojima se ponižavamo samo su savršeni mediokriteti za koje radi institutsko roblje, održavajući im u papirima i mehanički sakupljenim znanjima onaj red bez kojih njihove glave ne bi mnogo značile.”
U „Knjizi o Kosovu” obrađeni su srednji vek, tursko doba, oslobođenje Kosova, Kosovo i albanska narodnost u novoj Jugoslaviji i velikoalbanski nacionalizam u novim uslovima.
Ova knjiga, ističe Radovan Samardžić, napisana je za dušu jednog izgnanog i uništenog naroda. U njoj je istina koja razjeda, truje i ostavlja pustoš gde dospe. Pisac ove knjige, koji je bio bogonosac, završio je svoj posao jer drugačije nije ni hteo ni mogao, a zatim je, još jednom, kao žižak zatreperio i utulio se.
Od kraja XIX veka, radeći na štetu Srbije kao javne opasnosti, zbog suprotstavljanja zavođenju njihovog diktata u jugoistočnoj Evropi, ističe Samardžić, velike sile su počele bacati oko na one teritorije koje bi se mogle osporiti srpskom narodu kao njegova baština, pa je među njih ušlo i Kosovo sa susednim krajevima.
Položaj srpskog naroda je pokriven, sve više, gustom koprenom mistifikacija. Briše se istorijsko pamćenje naroda, potkopavaju temelji njegove nacionalne svesti. Na njegovu savest se tovare hipoteka nepostojećih ili tuđih krivica. Zato prava i potpuna istorijska saznanja imaju za srpski narod osvešćujući značaj: ona ga vraćaju k sebi, osposobljavaju ga da stvari vidi u pravoj boji i u stvarnim dimenzijama.
Moraju se najpre ukloniti neke „odnegovane” zablude. Među prvima to je formula veštačke simetrije, u kojoj se odnosi između naroda relativizuju do te mere da se pokriva svaka krivica i gubi prava mera istorijskih zbivanja. I samo kazivanje o nasilju i genocidu koji se sprovode nad srpskim narodom na Kosovu oglašava se „neprihvatljivim” jer ono, tobož, vređa osećanja albanske narodnosti. „Tabu” je i sama istorija srpsko-albanskih odnosa. Umesto realne slike tih odnosa, kojom za poslednja tri veka dominira nasilje islamiziranih Albanaca nad Srbima, nudi se slika „recipročnih odgovornosti”, gde se fikciji dvadesetogodišnjeg „velikosrpskog nasilja” odmerava ista težina kao i dvestagodišnjem albanskom nasilju nad srpskim narodom.
Kosovo je srpska zemlja, tvrdi Samardžić, još od seobe naroda, od VII veka. Toj istorijskoj činjenici, koja se zasniva na mnogim i očiglednim istorijskim izvorima: arheološkim, lingvističkim ili antropogeografskim svedočanstvima, suprotstavlja se sada jedna, u suštini, rasistička teza o ilirskom poreklu Albanaca, kako bi se utvrdilo neko preče pravo albanskog naroda na teritorije koje naseljava srpski narod. Etnogeneza Albanaca je u nauci, kaže Samardžić, jedna od najmanje jasnih strana evropske praistorije.
„Knjiga o Kosovu”, o kojoj je juče govorio Radoš Ljušić (odlomke iz dela kazivao je Srba Milin), objavljena je prvi put 1985. godine.
Danas je aktuelnija nego u vreme kada je napisana. Na vreme je upozoravala ali, nažalost, niko je na vreme nije pročitao.
Z. Radisavljević
23.01.07 Politika
Neprekidno aktuelna
Knjiga o Kosovu, Dimitrije Bogdanović
Peto izdanje „Knjige o Kosovu” Dimitrija Bogdanovića (Beograd, 11. 10. 1930–14. 6. 1986), akademika, istoričara svetskog renomea, autora kapitalnih dela o srpskoj srednjovekovnoj kulturi i ćirilskoj zaostavštini, teologa, filologa, paleografa, arheografa, istraživača i hrabrog kritičara savremenih prilika u Jugoslaviji, objavljeno je 2006. godine u Srpskoj književnoj zadruzi, u Beogradu, u uglednoj ediciji „Kolo”.
Reč je o, do sada, petom izdanju „Knjige o Kosovu”, ali prvom u Srpskoj književnoj zadruzi. Podsetimo da je prvi put ovo kapitalno delo Dimitrija Bogdanovića objavila 1985. godine Srpska akademija nauka i umetnosti, i da je izdanje ponovila naredne 1986. godine. Knjiga se zatim 1990. godine pojavila u izdanju „Književnih novina” i „Jedinstva” – Priština, da bi četvrto izdanje objavili zajedno „Narodna knjiga” i „Vojnoizdavački zavod”, 1999. godine.
O motivima Srpske književne zadruge da u „Kolu” objavi peto izdanje „Knjige o Kosovu” Dimitrija Bogdanovića, urednik ove izdavačke kuće Marko Nedić nam je rekao:
– Jedan od osnovnih razloga zbog kojih je „Knjiga o Kosovu” objavljena u redovnom „Kolu” Zadruge jeste što je to najbolja i najobjektivnije napisana knjiga posvećena ovoj tematici. Ona je značajna i zbog neprekidne aktuelnosti pitanja Kosova i Metohije. Važno je istaći i da ovo izdanje ima obiman rezime na engleskom jeziku, gde su dati osnovni podaci i izvori od kojih je polazio Dimitrije Bogdanović prilikom pisanja ove knjige. Dimitrije Bogdanović je bio skrupulozan i odgovoran naučnik, jedan od naših najtemeljnije obrazovanih istraživača, i sve što je napisao argumentovao je velikim brojem dokaza. Takva knjiga može samo da posluži, u činjeničnom smislu, kao dobra ilustracija svima onima koji razmišljaju o Kosovu i Metohiji, i o genezi odnosa Srba i Albanaca.
Marko Nedić je dodao da „Knjiga o Kosovu” ima pregledan i obiman predgovor Radovana Samardžića, kojim je obuhvaćen čitav naučni rad i Dimitrija Bogdanovića.
– Istovremeno je dat i sud o „Knjizi o Kosovu”, koji, iako izrečen pre izvesnog vremena, i danas stoji, budući da ga je izrekao još jedan izuzetan naučnik kakav je bio Radovan Samardžić, naglasio je Marko Nedić.
Sredinom osamdesetih godina prošlog veka, kada se pojavila „Knjiga o Kosovu”, u štampi je dočekana uglavnom neprijateljski, a nazivana je „knjigom razdora”, zatim „naukom izopačene svijesti”, delom „navijačke poruke” „trulom građom”... Knjigu su osporavali članovi Komunističke partije, namećući ideju „ugnjetačke uloge srpske buržoazije prema svim ostalim jugoslovenskim narodima i nacionalnim manjinama”.
Takve napade na knjigu, iz današnje perspektive, Marko Nedić je prokomentarisao:
– Knjiga je negativne kritike dobila od ljudi koji su se prvenstveno bavili politikom, a ne od naučnika. Ako bi sada bilo negativnih kritika onda bi samo mogle da dođu od onih koji ne razmišljaju na način naučnika. Politika i nauka se najčešće ni ne dodiruju.
Dimitrije Bogdanović je 1986. godine preminuo, dok je bila štampana njegova knjiga „Razgovori o Kosovu” („Bata knjiga”, Beograd), koja je nastala kao refleks rasprava i političkih osporavanja „Knjige o Kosovu”.
Dimitrije Bogdanović je, objašnjavajući vekovne nesuglasice Arbanasa i Srba u „Knjizi o Kosovu” dokazao da su Albanci počeli da se šire na područje srpske zemlje tek u 17. i 18. veku.
„Prinudnim iseljavanjem Srba iz Stare Srbije učvršćivali su se poslednjih 200 do 300 godina. To su rezultati jednog od izuzetno dramatičnih osvajanja u istoriji Evrope novijih vremena”, pisao je Bogdanović koji je u ovom kapitalnom delu razmatrao i uzroke srpskih ustupaka Arbanasima, i položaj Srba na Kosovu do prvog oslobodilačkog rata 1876. godine, zatim položaj Albanaca u Kraljevini Jugoslaviji. Bogdanović je postupno analizirao i položaj Albanaca u Brozovoj Jugoslaviji, sve do studentskih pobuna iz 1981. godine.
Neznanje je dobar saveznik neprijatelja
Braneći se od kritika, u tekstu objavljenom u „Književnim novinama”, 1986. godine, Bogdanović je napisao:
– Erupcija albanskog nacionalizma 1981. godine za dobre poznavaoce kosovskih prilika nije mogla da bude iznenađenje, ali je na široku jugoslovensku javnost, pa čak i na mnoge političare, delovala kao pravi šok. Skoro potpuni izostanak tačnih i blagovremenih informacija sa Kosova, godinama pre toga, učinio je svoje: jedan dugotrajan, neprekidan rad neprijatelja, u čitavom spletu ilegalnih, polulegalnih i legalnih dejstava, nije se našao u svesti jugoslovenskih naroda onda kada je to bilo potrebno, već su se s njim suočavali samo najupućeniji, samo „posvećeni” u tajna politička zbivanja na Kosovu i oko njega. Pokazalo se da je neznanje dobar saveznik neprijatelja i uzrok lutanja i proizvoljnosti u određivanju mera kojima se tom neprijatelju trebalo suprotstaviti...
Marina Vulićević
