Kelti u Evropi

10.12.05

Danska spisateljica i prevodilac Toni Liversejdž (1935) kod nas je poznata kao prevodilac djela pisaca sa prostora bivše Jugoslavije na danski jezik. Od 1972. godine ona se posvetila sopstvenom literarnom stvaralaštvu. Objavila je petnaest knjiga o temama kao što su ženska istorija, narodni pokreti, građanska neposlušnost.
Beogradski “Klio”, je nedavno u ediciji “Agora” i prevodu Milene Rudež objavio njenu knjigu “Kelti u Evropi”. Riječ je o inspirativnom štivu koje nam otkriva suštinu istorije, kulture i običaja velikog ratničkog naroda, čiju sudbinu pratimo kroz intenzivne i dramatične promjene s kraja starijeg gvozdenog doba preko galskih ratova sve do vremena kralja Artura i srednjeg vijeka. Toni Liversejdž razotkriva uzroke impresivnosti keltskog naroda koji za sobom nije ostavio pisane izvore, niti je ikada stvorio vlastitu državu. Poglavlja o kralju Arturu, svetom gralu, o osobenoj, zagonetnoj i vitalnoj keltskoj umjetnosti, bitno različitoj od grčke i rimske - čine djelo jedinstvenim istorijskim ostvarenjem koje istovremeno osvjetljava nove smisaone veze u cjelovitoj evropskoj kulturnoj baštini na koju su Kelti umnogome uticali.
Toni Liversejdž je nedavno u Beogradu promovisala knjigu “Kelti u Evropi”, a po povratku u Dansku, rado se odazvala da govori za “Vijesti”.
Zašto ste pisali o Keltima? Po čemu je taj narod posebno fascinantan?
- Razlog što sam počela da se interesujem za Kelte nalazi se u jednoj od mojih knjiga, ona je štampana ranije i ima naslov - “Velika Boginja”. Ona govori o ženskim figurama kroz 25.000 godina, i zbog toga sam obilazila mnoge muzeje i tada se prvi put upoznala sa umjetnošću Kelta. Fasciniralo me je koliko je njihova kultura zagonetna, misteriozna, pomalo divlja i na visokom umjetničkom nivou. I onda sam se zapitala: kako to da je taj narod uspio da očuva tu svoju posebnost kroz vjekove, a nije imao ni svoju državu niti je ostavio pisane izvore? Počela sam onda da obilazim muzeje i čitala šta su drugi pisali o Keltima i tako je nastala ova knjiga.
U knjizi sam iznijela kako su Grčki istoričari počeli da pišu o tom varvarskom narodu u petom vijeku prije nove ere i kako su se Kelti iz njihove matične oblasti, centralne Evrope, proširili na jug u Italiju, na Balkan i čak do Male Azije, ali takođe i na zapad na Britansko ostrvo i Irsku.
Ali u posljednjim vjekovima stare ere, Rimsko carstvo je počelo da se širi i poslije nekog vremena oni su uspjeli da poraze mnoga keltska plemena. Međutim, Rimljani nikada nijesu stigli do Irske, i to je i jedan od razloga što tu možete pronaći tu posebno oplemenjenu umjetnost i pošto je Irska bila hristijanizovana; na primjer na predivno ukrašenom rukopisu iz osmog vijeka nove ere mogu se prepoznati poznate keltske spirale i ornamenti.

Koliki je udio Kelta u evropskoj kulturnoj baštini?
- Mislim da je jedan od najpoznatijih tragova iz keltskog nasljeđa legenda o kralju Arturu i vitezovima okruglog stola. Bila je to legenda koja se vjekovima prepričavala na Britanskim ostrvima, naročito u Velsu i Kornvelu i ona je kasnije bila prenijeta u Francusku i bila je zabilježena. Naročita legenda o svetom gralu je centralna tema krugu legendi o Arturu. Sveti gral je ovdje hrišćanski simbol, ali može se slijediti unazad do keltskog magijskog kotla koji simbolizuje život i ponovno rođenje i koji se pominje na nekoliko mjesta u velškim i irskim legendama.

Već godinama prevodite na danski jezik djela pisaca iz bivše Jugoslavije. Otkud interes za ovo podneblje? Kakav je bio Vaš prvi susret sa Balkanom?
- Razlog zbog koga sam odlučila da putujem u Beograd poslije završene srednje škole ima veze sa mojim ranijim putovanjem u Bukurešt, tada sam imala 17 godina i bila sam još učenica srednje škole. Učestvovala sam na jednom omladinskom festivalu koji je, bez sumnje bio priređen od strane komunističke organizacije. I to nije bio razlog zbog kojeg sam željela da učestvujem, jer ja nikada nijesam bila komunista, ali bilo je veoma jeftino, i bile su mi otvorene mogućnosti da upoznam druge mlade ljude iz mnogih zemalja.
To je bila moja prva posjeta Balkanu, i ja sam postala fascinirana njegovom muzikom, mentalitetom, kulturom i poželjela sam da opet posjetim zemlju, ali to je bilo nemoguće zbog hladnog rata. Onda sam srela jednog čovjeka iz Beograda koji je bio u Kopenhagenu i on mi je rekao da mogu ostati kod njegove porodice u Beogradu ako zaista želim da ponovo posjetim Balkan. Tako da sam ja 1954. godine kupila kartu u jednom pravcu i otišla u Beograd i poslije par nedjelja provedenih tamo sa meni veoma dragim ljudima otišla sam u Dubrovnik, gdje sam ostala pola godine učeći jezik.
Po povratku u Dansku počela sam studirati slovenske jezike i kasnije sam dobila dvogodišnju stipendiju na Univerzitetu u Beogradu, gdje sam bila od 1957. do 1959. godine. Živjela sam u Studentskom gradu, na Novom Beogradu; te dvije godine moja cimerka je bila Hasnija Pozderac, iz Bosne i kasnije sam imala prilike da budem gost kod nje i njene porodice u Cazinu.
Dok sam studirala u Beogradu bila sam u kontaktu sa jednom Dankinjom koja je bila udata za srpskog slikara, Jefta Perića. Ona je znala Iva Andrića, pa je i mene upoznala sa njim. Išle smo zajedno njemu u posjetu u njegov stan, koji je danas njegov muzej i upamtila sam ga kao ljubaznu, ali više rezervisanu osobu.

U novom broju časopisa “Sveske” koje izdaje Zadužbina Iva Andrića objavljen je Vaš magistarski rad “Ženski likovi u djelu Iva Andrića”. Kada ste pisali taj rad?
- Završila sam studije na Univerzitetu u Kopenhagenu 1965. godine gdje mi je glavni predmet bila jugoslovenska književnost, a tema mog magistarskog rada bila je, kao što ste i pomenuli - “Ženski likovi u djelu Iva Andrića”, gdje sam u prva tri poglavlja pisala o različitim tipovima žena koje se sreću u djelima Ive Andrića. Ta poglavlja su “žena u prošlosti”, “žena u novijem vremenu” i “žena u predstavama muškaraca”, dok su ostala tri poglavlja “Ljubav u djelu Iva Andrića”, “Ljepota i umjetničko djelo” i “Shvatanje žene u djelu Iva Andrića”.
Pošto sam završila studije prevela sam devet kratkih priča Iva Andrića za jednu antologiju i po toj vezi dopisivala sam se sa njim, kako bih dobila njegovu pomoć prilikom prevođenja; njegovi odgovori uvijek su brzo stizali i bili su veoma precizni, i on bi ponekad crtao male crteže kako bih ja mogla bolje razumjeti ono što je on mislio! Ta naša korespodencija objavljena je 2001. godine u 18. broju “Svesaka”.

Pišete i knjige na temu ženske istorije, član ste Internacionalnog ženskog pokreta za mir i slobodu. Da li je moguće ovakvim aktivnostima stvoriti svijet boljim?
- Da u to ne vjerujem, ne bih bila aktivna u ženskim pokretima još od svoje mladosti, pa čak i kada pogledate današnji svijet, situacija se čini još depresivnija. Ali, ja i dalje smatram da su ono što nazivamo popularni pokreti važne društvene snage, koje ponekad mogu promijeniti društvo. Ja sam zato napisala knjigu o građanskoj neposlušnosti u kojoj sam opisala kako su kroz istoriju taj nenasilni put borbe koristili Gandi i Martin Luter King, i kasnije u različitim pokretima - kao što su na primjer ekološki pokreti i mirovni pokreti.
U Danskoj i mnogim zapadnim zemljama ženski pokreti su bili naročito aktivni u sedamdesetim godinama prošlog vijeka i izvodili su mnoga maštovita i često provokativna dešavanja kako bi na taj način otvorili oči ljudima i dali im do znanja da nejednakost i dalje postoji između muškaraca i žena. Taj pokret više ne postoji, ali njegove aktivnosti su umnogome izmijenile način razmišljanja muškaraca i žena i imao je uticaj na legalizaciju i politički život u Danskoj.
Kao što sam već pomenula situacija u svijetu po mom mišljenju ne izgleda posebno sjajno, ali mora da se pokuša da se naprave mali koraci koji će dovesti do toga da se stanje stvari pomjeri u pozitivnom pravcu. Ja sam lično i dalje aktivna u različitim inicijativama i danas sam u izdavačkom odboru magazina koji objavljuje “Internacionalni ženski pokret za mir i slobodu”.

Vaša posljednja knjiga je biografija Džordža Orvela. Koliko je ovaj pisac bio ispred svog vremena i koji su to njegovi stavovi aktuelni u današnjem vremenu?
- Orvelovo proročanstvo iz romana “1984.” o društvu u kome raste nadzor i registrovanje građana na mnoge načine je postalo blisko poslije 11. septembra, sa mnogim antiterorističkim zakonima, koji je na neki način predvidjelo društvo “Velikog -brata”. Neko se samo može nadati da će razvoj na duge staze pokazati kako Orvel nije bio u pravu.
Smatram da je Orvelova najveća bitnost danas u vezi sa njegovim konceptom “novog govora”, koji se ogleda u lingvističkim metaforama i prepisivanju, koji se koristi kako bi se prikrila brutalna realnost i na taj način podržavala moć.
Ovaj govor se može pronaći kod mnogih političara, i nekad i sad i Orvel je o tome pisao ovako: “Današnji jezik političara - i govorni i pisani - se najprije i prvenstveno koristi da odbrani ono što se odbraniti ne može”.
Lično, ja smatram da je “1984.” jedna od najstrašnijih knjiga koju sam pročitala. Ovdje sve nade prestaju i možemo se samo nadati da će u budućnosti biti dokazano, kako Orvel nije bio u pravu....

Da li ste bili u Crnoj Gori i kakva Vas sjećanja vezuju za ovu republiku bivše SFRJ?
- U Crnoj Gori sam bila tri puta. Prvi put sam bila sa svojim suprugom 1963. godine, kada smo putovali kroz Jugoslaviju, posjetili smo Travnik i Višegrad u Bosni, pa smo potom sjeli na autobus za Cetinje. A kada smo stigli u hotel, imali smo namjeru da prenoćimo, ali smo saznali da se održava prijem, jer je pisac Mihailo Lalić dobio Njegoševu nagradu. U to vrijeme nijesam poznavala Mihaila Lalića - sa kojim sam se upoznala 1964. godine - ali mi smo, ipak, otišli na prijem; kao prevodilac jugoslovenske književnosti, smatrala sam da je to u redu, čak iako nijesmo bili zvanice! Kada samo ušli u prostoriju, gdje se održavao prijem, vidjela sam Iva Andrića kako sjedi u uglu, i pošto je on bio jedina osoba koju sam tu poznavala, otišla sam do njega i upoznala ga sa svojim suprugom. On nas je potom ljubazno pozvao da ga posjetimo u Herceg Novom, gdje smo ručali sa njim i njegovom suprugom Milicom Babić.
U Crnoj Gori po drugi put bila sam u Kotoru u proljeće 1996. godine, gdje je Danski centar za rješavanje konflikata pozvan da održi kurseve različitim grupama ljudi - nastavnicima, psihijatrima, psiholozima; tu sam učestvovala kao neko ko poznaje jezik i zemlju.
Posljednji put sam bila u jesen 1999. godine i učestvovala sam na međunarodnom susretu žena u Ulcinju, koji su organizovale “Žene u crnom”.

Prevođenje Andrića

- Pošto sam se vratila u Dansku, nastavila sam studije na Univerzitetu u Kopenhagenu i u zimu 1960. godine jedna izdavačka kuća me je upitala da li bih prevela na danski jezik roman “Na Drini ćuprija”, jer se već bilo pročulo da bi Andrić mogao dobiti Nobelovu nagradu te godine.
Nikada ranije nijesam čitala tu knjigu, ali poslije iščitavanja nije bilo dvoumljenja, potpisala sam ugovor u aprilu da ću im predati prevod u oktobru iste godine! Ni danas mi nije jasno kako sam mogla da budem tako naivna da pomislim kako mogu brzo prevesti tako tešku knjigu za prevođenje.
U oktobru je prevod bio daleko od toga da se okonča, i ja se jasno sjećam dana kada je spiker na radiju rekao da će obznaniti ko je dobitnik Nobelove nagrade za književnost. U nekoliko sekundi između tih riječi i imenovanja dobitnika, molila sam se da to ne bude Andrić - koji na moju sreću te godine nije bio dobitnik!
A kada je sljedeće godine u oktobru on dobio nagradu, prevod je bio urađen i knjiga odštampana.

Lalić je jedinstven pisac

Pošto je Nobelova nagrada 1961. godine dodijeljena Ivu Andriću, to je podrazumijevalo da se izdavačke kuće interesuju za objavljivanje djela i drugih jugoslovenskih pisaca, pa sam tako ja tokom šezdesetih godina prevela romane “Daleko je sunce” Dobrice Ćosića, “Đavoli dolaze” i “Heroj na magarcu” Miodraga Bulatovića i “Lelejsku goru” Mihaila Lalića. Upoznala sam obojicu, i Bulatovića i Lalića i takođe sam se dopisivala i sa njima; posebno mi je ostao u sjećanju Lalić kao veoma ljubazan i osoba od pomoći i ja i dalje čuvam nekoliko njegovih pisama iz 1966. godine u vezi sa mojim prevodom njegove knjige u kojima mi je odgovorio na moja brojna pitanja. I kada je knjiga objavljena 1967. godine, sa mojim kratkim predgovorom, imala je veoma dobre kritike, citiraću nekoliko izvoda iz danskih novina:
“Lelejska gora” ima epski karakter koji se razlikuje od ostalih djela te vrste. Mihailo Lalić nije samo važan pisac - on je jedinstven”.
“Knjiga je prodorna i psihološki ubjedljiva, očaravajuća u svojim opisima uzajamnog djelovanja između čovjeka i prirode i svojoj originalnosti u upotrebi riječi”.
“Lelejska gora” je od onih romana koji ne ostavljaju čitaoce na miru. Njeni problemi nastavljaju da se nameću”.

Vujica OGNJENOVIĆ

16.11.05

Iako distanciran i rezervisan u komunikaciji, vaš nobelovac je uvek bio predusretljiv i spreman da mi odgovori na svako pitanje

Toni Liversejdž, spisateljica i prevodilac iz Danske, ponovo je u Beogradu a, kako kaže, uvek se raduje dolascima u našu prestonicu. Duh Beograda, ljudi, atmosfera, druženje sa prijateljima, sve je to oduševljava još od studentskih dana. Ipak, ova poseta je posebna jer je došla na predstavljanje svoje knjige „Kelti u Evropi”, koju je upravo izdao Clio iz Beograda, i 22. broja „Svezaka” Zadužbine Ive Andrića u kojima je objavljen njen magistarski rad „Ženski likovi u delu Ive Andrića”.

Balkan je upoznala posetivši jedan muzički festival u Rumuniji posle čega je poželela da se vrati i bliže upozna naš prostor. Prvo je posetila Beograd, pa Dubrovnik, naučila srpskohrvatski jezik i onda odlučila da studira slavistiku. Dobila je stipendiju za dvogodišnje studiranje u Beogradu i zato je, kako kaže Toni Liversajdž, ovo „grad njene mladosti”. Za vreme boravka u našoj prestonici, upoznala je i Ivu Andrića i ubrzo počela de prevodi njegova dela na danski.

– Sećam se njegovog mračnog stana, prepunog knjiga, na sadašnjem Andrićevom vencu. Mogu da kažem da, iako distanciran i rezervisan u komunikaciju, uvek je prema meni bio predusretljiv i spreman da mi odgovori na svako pitanje. Nekad mi je i vrlo detaljno crtao određene predmete koje je pominjao u svojim knjigama, a ja ih nisam poznavala. Mislim da je zaista izuzetan stvaralac koji je u svom delu uspeo da spoji, premosti, istok i zapad – kaže Toni Liversejdž.

Kada je 1960. dobila poziv od danskog izdavača da prevede roman „Na Drini ćuprija”, jer se pričalo da će te godine Andrić dobiti Nobelovu nagradu za književnost, odmah je pristala. Danas joj, kako kaže, deluje neverovatno i pomalo naivno njeno tadašnje uverenje da to može da učini. Ipak, ne samo da je uspešno prevela ovaj roman, već su Danci, zahvaljujući Toni Liversejdž, prvi put mogli da pročitaju mnoge Andrićeve pripovetke, a među njima su „Anikina vremena”, „Ćorkan i Švabica”, „Čudo u Olovu”, „LJubav u kasabi”, Trup”, „Smrt u Sinanovoj tekiji”...

Uz prevođenje, ova spisateljica je počela i da izučava delo našeg nobelovca što je rezultiralo magistarskim radom „Ženski likovi u delu Ive Andrića”. To je početak njenog interesovanja za ženu u literaturi i istoriji i tim temama se posebno posvetila kao pisac. Aktivistkinja je u ženskom pokretu još od 70-ih godina, a sad je član „Internacionalnog ženskog pokreta za mir i slobodu”.

– Mislim da bi sažetak Andrićevog viđenja žene u prošlosti i sadašnjosti zvučao ovako: U prošlosti je bivstvovanje žene u okoštaloj orijentalnoj sredini često duboko tragično, ali ono prividno oslobađanje koje doživljava u novije vreme, ne deluje kao nešto što ju je učinilo „celovitijom” i time srećnijim ljudskim bićem. U onim pripovetkama čija se radnja odigrava u Bosni, eros je ono što dominira, ali sada logos napreduje, i ta dva načela se izgleda, prema Andriću, teško mogu dovesti u harmoničnu ravnotežu u ženskoj ličnosti – zaključuje Toni Liversejdž.

Zanimalo nas je i da li su izdavači u Danskoj zainteresovani da upoznaju književno stvaralaštvo sa ovih prostora. Toni Liversejdž nam je objasnila da je veće zanimanje postojalo neposredno pošto je Andrić dobio Nobelovu nagradu i tada je ona prevela Lalićevu „Lelejsku goru”, Bulatovićevog „Heroja na magarcu” i Ćosićevo „Daleko je sunce”. Sada ih je sve teže zainteresovati za srpske pisce, ali, kako je rekla Toni Liversejdž, upravo je postigla dogovor sa jednim danskim izdavačem oko prevoda romana „Biblioteka” Zorana Živkovića.

-----------------------------------------------------------

Kelti u Evropi

Sutra izdavačka kuća Clio iz Beograda predstavlja medijima Vašu knjigu „Kelti u Evropi”. Zašto baš Kelti?

– Kada sam pisala knjigu „Velika boginja”, koja govori o ženskim figurama kroz 25.000 godina, obilazila sam mnoge muzeje i tada se prvi put upoznala sa umetnošću Kelta. Fasciniralo me je koliko je njihova kultura zagonetna, misteriozna, pomalo divlja i na visokom umetničkom nivou. I onda sam se zapitala: Kako je taj narod uspeo da očuva tu svoju posebnost hiljadu godina, a nije imao ni svoju državu niti je ostavio pisane izvore? Počela sam da obilazim muzeje i čitam šta su drugi narodi pisali o Keltima i tako je nastala ova knjiga.

Jelena Nikolić