01.02.17
Vojnoistorijski glasnik
Radeći na ovoj studiji, dr Aleksandar Životić, docent na Katedri za istoriju Jugoslavije, Filozofskog fakulteta u Beogradu, postavio je sebi nekoliko zahtevnih zadataka. Trebalo je, pre svega, analizirati sporne tačke jugoslovensko-sovejtske vojne saradnje i probleme u funkcionisanju jugoslovensko-sovjetskih vojnih odnosa, a zatim i udeo ovih odnosa u sveukupnom međudržavnom zbližavanju, kao i oštrom međudržavnom sukobu koji je usledio. Zahtevnost ovog istraživanja se ogledala u tome što se vojna saradnja Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, započeta u poslednjoj fazi Drugog svetskog rata i nastavljena po njegovom završetku, ispoljavala i manifestovala na različite načine: kroz isporuke sovjetskog naoružanja, vojne opreme i mašina za jugoslovensku vojnu industriju, školovanja jugoslovenskih oficira u sovjetskim vojnim školama i akademijama, kao i kroz dolazak sovjetskih vojnih instruktora i savetnika u komande, jedinice, ustanove i škole Jugoslovenske armije (JA).Neobjavljena arhivska građa iz 27 arhivskih fondova pohranjenih u Vojnom arhivu u Beogradu, Diplomatskom arhivu Ministarstva spoljnih poslova Republike Srbije, Arhivu Jugoslavije, Istorijskom arhivu Beograda, Ruskom državnom arhivu socijalno-političke istorije, Ruskom državnom arhivu novije istorije, Državnom arhivu Ruske federacije, Arhivu spoljne politike Ruske federacije, Arhivu Predsednika Ruske federacije i Nacionalnom arhivu u Londonu predstavlja pouzdanu izvornu podlogu Životićevog istraživanja. Nemogućnost istraživanja u Centralnom arhivu Ministarstva odbrane Ruske federacije, sam autor smatra izvesnom manom i nedostatkom ove studije. Pored ovih arhivskih izvora, autor je koristio i objavljene dokumente koji se tiču rada jugoslovenskog Politibiroa, sovejtskog uticaja u Istočnoj Evropi, politici SSSR-a prema istočnoevropskim zemljama, jugoslovensko-sovjetskih odnosa u Drugom svetskom ratu i u periodu iz među 1945. i 1956. godine. Rezultati istraživanja prezentovani u do sada objavljenim istoriografskim radovima srpskih (jugoslovenskih) i ruskih (sovejtskih) istoričara Bojana Dimitrijevića, Nikole Popovića, Miroslava Perišića, Aleksandra Stamatovića, Aleksandra Sergijenka, Nine Bistrove, Irine Bistrove, Tatijane Volokitine, Galine Muraško, Albine Noskove i Tatijane Pokijavelove poslužili su autoru da na što potpuniji način sagleda sve prateće aspekte jugoslovensko-sovjetskih vojnih odnosa.
Iako nam naslov monografije sugeriše da je obrađen period od 1947. do 1957., hronološki okviri rada su nešto širi, jer je autor u više navrata bio primoran da hronološku granicu spusti na 1944, 1945. i 1946. godinu.
Monografija Jugosloven skosovjetske vojne suprotno sti (19471957). Iskušenja sa vezništva sadrži Predgovor (str. 5-10), Uvod (str. 11-25), pet tematskih poglavlja (str. 26-224), Zaključak (str. 225230), Priloge, spisak korišećenih izvora i literature, rezime na engleskom jeziku, registar imena i belešku o autoru. Životić je u Predgovoru, poštujući metodologiju istorijske nauke odredio interpretativne okvire teme, objasnio svoj pristup temi i izvršio kritičku analizu korišćenih izvora i literature. U Uvodu, naslovljenom sa Politički okviri vojne saradnje, autor nas uvodi u temu, oslikavajući političke, ekonomske i kulturne veze Jugoslavije i Sovjetskog saveza od 1944. do 1947. godine, zaključujući da je ključni integrativni faktor u odnosima dve države, u pomenutom periodu, bila vlast komunističkih partija.
Središnji deo studije, počinje sa prvim tematskim poglavljem naslovljenim sa Tran sfer znanja. Sovjetski učitelji i jugoslovenski učenici (str. 26-70) koji je podeljen na pet manjih celina. Autor je ovom poglavlju analizirao dolazak sovjetskih vojnih savetnika i instruktora u Jugoslaviju i odlazak jugoslovenskih vojnih lica na školovanje u Sovjetski savez, počevši od jeseni 1944, materijalni položaj, kako jednih, tako i drugih, nesuglasice i probleme koji su proistekli iz rada sovjetskih vojnih stručnjaka u Jugoslaviji, loše obrazovne strukture jugoslovenskih slušalaca u SSSR-u, kao i iz odnosa sovjetskih oficira i nastavnika prema jugoslovenskim slušaocima, zatim povlačenje sovjetskih vojnih savetnika iz Jugoslavije i povratak jugoslovenskih vojnih lica iz Sovjetskog saveza, u toku 1948. i odnos jugoslovenske javnosti prema sovjetskim vojnim stručnjacima. U godinama sukoba Jugoslavije i Sovjetskog saveza (1948-1955), jugoslovenska javnost, pokušala je da minimizira ulogu sovjetskih vojnih stručnjaka u procesu stvaranja jugoslovenske moderne oružane sile, ali je Životićev zaključak, izveden iz analize izvora bio dijametralno suprotan: „Na osnovu dostupnih podataka nedvosmisleno se može utvrditi da su sovjetski vojni savetnici i instruktori u Jugoslavenskoj armiji dali veliki doprinos mirnodopskoj izgradnji, reorganizaciji i modernizaciji Jugoslovenske armije”, mada i on ističe česte, kako kaže „gotovo bahate istupe sovjetskih oficira” kako na poslu tako i u javnosti.
Drugo tematsko poglavlje Sovjetske vojne isporuke Jugo slaviji. „Jabuka razdora” između jugoslovenskih zahteva i sovjet skih mogućnosti (str. 71-104), podeljeno je na sedam manjih celina. Predemeti autorovog interesovanja u ovom poglavlju vezani su za isporuke sovjetskog naoružanja jedinicama NOVJ i JA, počevši od jeseni 1944. i sovjetsku pomoć u obnovi i razvoju jugoslovenske vojne industrije, koja je otpočela godinu dana kasnije, u jesen 1945.. Životić je u tom cilju analizirao jugoslovenske planove razvoja oružane sile, jugoslovenske zahteve za pomoć u naoružanju i izgradnji jake ratne industrije istaknute u razgovorima sa sovjetskim državnim i vojnim vrhom (decembar 1947 – mart 1948), za koje kaže da su imali „izrazito nerealan i megalomanski karakter”, kao i sovjetske stavove i predloge, ističući da se „sovjetska strana maksimalno trudila da izađe u susret izuzetno visokim jugoslovenskim zahtevima”, u okvirima svojih mogućnosti. Zbog toga su Sovjeti od jugoslovenskih vojnih predstavnika tražili reviziju planova razvoja, koji bi ovoga puta morali biti realni i uzimati u obzir sovjetske mogućnosti. S obzirom na to da Jugosloveni nisu hteli da menjaju zacrtane planove, Sovjeti su odbili da dalje pružaju podršku. Početak jugoslovensko-sovjetskog sukoba, koji je koincidirao sa neuspehom vojnih pregovora, doveo je do potpunog prekida međusobne vojne saradnje.
Treće tematsko poglavlje Protivrečnosti jugoslovenskih planova razvoja (str. 105-145) podeljeno je na šest manjih celina. U fokusu autora našli su se: sukobljene percepcije razvoja jugoslovenske oružane sile (dok su Jugosloveni smatrali da im je potrebna snažna armija, Sovjeti su JA videli kao „snažan sastavni deo konglomerata istočnoevropskih armija pod sovjetskim vođstvom”), problemi stvaranja oklopnih jedinica i izgradnja jugoslovenske vojne industrije. Ipak, najveći deo ovog poglavlja posvećen je doktrinarnim dilemama. I dok su Sovjeti gajili ideju „o univerzalnoj vrednosti sovjetskih ratnih iskustava, (i) apsolutnom preimućstvu sovjetske vojne nauke” te su shodno tome sebi pripisivali vodeću ulogu u oblikovanju vojne doktrine armija socijalističkog sveta, Jugosloveni su težili da svoju doktrinu izgrade „na osnovu sopstvenih ratnih pouka i globalnih sovjetskih iskustava”, pa je zbog toga često dolazilo do sukoba. Poglavlje se zavrašva autorovom analizom jugoslovenskog ratnog plana „Maksimum”.
Četvrto tematsko poglavlje Jugoslovenska vojna poli tika na Balkanu. Sučeljeni iza zovi (str. 146-178) podeljeno je na pet manjih celina. Autor je u ovom poglavlju, na osnovu dostupnih izvora, detaljno analizirao jugoslovensko vojno prisustvo u Albaniji, zajednički jugoslovensko-albanski rad koji za cilj imao pomaganje grčkog komunističkog pokreta, sovjetske sumnje prema tom radu, s obzirom na to da Sovjeti nisu želeli dublji konflikt u Grčkoj, kao i podsticaj koji su Sovjeti davali Albancima, posle koga su oni u proleće 1948. počeli da menjaju svoj stav prema građanskom ratu u Grčkoj. Na kraju Životić je prikazao krah jugoslovensko-albanske vojne saradnje koji je nastao pod direktnim uticajem Moskve.
Poslednje, peto tematsko poglavlje Pokušaj obnove jugo slovenskosovjetskih vojnih od nosa (str. 179-224) podeljeno je na šest manjih celina. Pokušaj obnove vojne saradnje između Jugoslavije i SSSR-a, posle nekoliko godina apsolutno redukovanih odnosa, našao se u istraživačkom fokusu autora u ovom poglavlju. Autor je analizirao, prve korake ka tom cilju, koji su počeli u leto 1954. godine kontaktima između nižih jugoslovenskih oficira i sovjetskih predstavnika nižeg ranga, a koji su nastavljeni marta 1955. posetom sovjetskog vojnog izaslanika u Beogradu Vojnoj Akademiji, zatim oktobra 1956. posetom jugoslovenske vojne delegacije Moskvi i novembra 1956. posetom sovjetske vojne delegacije Jugoslaviji. Detaljno su analizirane posete generala Gošnjaka Sovjetskom savezu i maršala Žukova Jugoslaviji (leto i jesen 1957.). Iako su i jedna i druga poseta bile srdačne i odavale utisak sređenih i dobrih međudržavnih odnosa, one nisu rezultirale nikakvim konkretnim dogovorom, a autor zaključuje da je najveća prepreka produbljivanju vojnih odnosa bila zapadna vojna pomoć koju je primala Jugoslavija. Smena maršala Žukova po povratku iz Jugoslavije, bila je nagoveštaj Sovjeta ka radikalizaciji odnosa sa Jugoslavijom, kako zaključuje Životić, a odlaganje posete jugoslovenske vojne delegacije, koju je trebalo da predvodi general Nikolić, najodgovorniji jugoslovenski oficir za poslove vojne privrede, prekinuli su tek obnovljenu jugoslovenskosovjetsku vojnu saradnju. Autor je u Zaključku (str. 225-230) sažeto predstavio najvažnije rezultate svog istraživanja i još jednom ukazao na tačke razdora u jugoslovensko-sovjetskim vojnim odnosima.
Dodatnu vrednost Životićevoj studiji daju i tri priloga: Jugoslovenski ratni plan „Maksimum“ s početnim operacijskim planom „Čelik”, Jugoslovensko-sovjetski vojni sporazum od 30. juna 1947 i Sovjetske isporuke naoružanja Jugoslovenskoj armiji realizovane prema sporazumu iz 1947. Pored toga tu je i pet, do sada neobjavljivanih, fotografija koje se čuvaju u Istorijskom arhivu Beograda u Legatu Koče Popovića. Monografija Aleksandra Životića Jugoslovenskosovjet ske vojne suprotnosti (1947 1957–iskušenje savezništva, je odlična naučna studija, značajna i nezaobilazna za sve buduće istraživače uzroka jugoslovensko-sovjetskog sukoba, kao i istraživače diplomatske i vojne istorije socijalističke Jugoslavije. Pisana jasnim naučnim, ali lepim stilom ona će, sigurni smo, svoju publiku naći i van krugova stručne javnosti.
MA Marko B. Miletić
