Izabrana dela Sime Trojanovića u 4 knjige

18.04.09 Politika

Izabrana dela našeg prvog školovanog antropologa Sime Trojanovića pokazuju do koje je mere njegov radoznali duh naučnika zadužio naše društvo i kulturu


Pamćenje nam je krhko, znanje još krhkije. Ali, da li je to dovoljno jak izgovor što se nedovoljno sećamo pionira naše nauke? Naravno da nije; tim pre, za jedno društvo i za njegovu kulturu važno je pozdraviti svaki poduhvat koji ne samo da odaje dužnu pažnju velikanima već i novim kritičkim aparatom naučno vrednujući domet njihovog istraživanja pokazuje da su bili i prvaci u zemlji i rame uz rame, ako ne i prednjačili u svetu.

Izdavačka kuća „Službeni glasnik” iz Beograda objavila je krajem prošle godine četiri toma Izabranih dela Sime Trojanovića (urednik Branko Kukić, grafička oprema Mile Grozdanić), akademika, prvog srpskog školovanog antropologa, začetnika etnologije, inicijatora osnivanja Etnografskog muzeja Srbije (1901. godine) i njegovog dugogodišnjeg prvog direktora. U prvom tomu su „Glavni srpski žrtveni običaji”, drugom „Psihofizičko izražavanje srpskog naroda poglavito bez reči”, treći je „Vatra u običajima i životu srpskog naroda” a četvrti „Jedinstvo srpskog duha”. Izabrana dela Sime Trojanovića obnavljaju sećanje na rad ovog naučnika – prve tri knjige bile su objavljene kao posebne, pre Drugog svetskog rata, potom u ediciji „Baština” beogradske „Prosvete” pre 25 godina, a to posebno čini četvrti tom koji (osim studija „Glavna srpska jela i pića” i „Božić”, objavljenih u „Prosvetinom” izdanju) prvi put predstavlja sabrane tekstove koje je Trojanović pisao za niz časopisa i listova pre rata. Među njima, i za „Politiku” u kojoj je, baš u jednom uskršnjem broju, objavio svoj tekst o običajima vezanim za ovaj najveći hrišćanski praznik.

Poput velikog broja naših naučnika s kraja 19. i iz prvih decenija prošlog veka veka, Sima Trojanović (1860, Šabac – 1935, Beograd) školovao se u inostranstvu (Švajcarska, Nemačka) da bi se vratio i službovao po unutrašnjosti (Čačak, Loznica). Bio je kustos Etnografskog odeljenja u Narodnom muzeju, potom protivno svojoj volji poslat u Skoplje kao redovni profesor tamošnjeg Filozofskog fakulteta gde je bio i dekan. Postao je član Srpske akademije nauka 1921. godine, a po svojoj želji, kao univerzitetski profesor penzionisan je 1924. godine.

U predgovoru knjizi „Glavni srpski žrtveni običaji” profesor dr Petar Vlahović upućuje na interdisciplinarni naučni metod koji je bio karakterističan za rad Sime Trojanovića u etnologiji. Njime je, kaže Vlahović, bio znatno ispred mnogih poslenika svoga vremena, jer je uviđao da je naučno i društveno neophodno pre svega odrediti mesto srpskog naroda u razvitku savremenog sveta. Iskorak Trojanovića u novo vreme u nauci naročito je vidljiv, posebno danas, u knjizi „Psihofizičko izražavanje srpskog naroda poglavito bez reči” koja je, po oceni dr Žarka Trebješanina, pisca predgovora, dragoceno, kapitalno (i savremeno!) delo naše etnologije i uopšte naše kulture. Po oceni i dr Bojana Jovanovića, ona je čak i prethodila onome što se potom u svetu dogodilo. Tužno je, vratimo se početku ovog teksta, da je, kako zaključuje Trebješanin, da ova knjiga danas pokazuje i to da je viši nivo na koji je Trojanović uzdigao našu etnografiju danas ostao bez pouzdanih tumača i procenjivača.

Od kapitalnog je značaja i knjiga „Vatra u običajima i životu srpskog naroda” koja pokazuje do koje je mere Sima Trojanović bio pionir u svojim istraživanjima. I ovde pisac pogovora, dr Žarko Trebješanin podvlači da je Trojanović sabrao ogromnu građu koja se odnosi na drevne običaje, magijske obrede, gatanja, verovanja i jezičke izraze koji su u srpskom narodu vezani za vatru, a zatim je tu građu sredio, sistematizovao, a uz pomoć teorijskih konstrukcija kojima je raspolagao i protumačio.

U svome naučnom radu Sima Trojanović se posebno bavio identitetom srpskog naroda, određujući neke njegove „antropološke, psihičke karakteristike, socijalne i ekonomske prilike, religiju i važnije praznike, pravne narodne običaje, radinost, zabave i junaštvo, kao najuočljivije odrednice” (P. Vlahović). Tome ide u prilog i četvrti tom Izabranih dela Sime Trojanovića – „Jedinstvo srpskog duha”, koji je plod dugogodišnjeg traganja dr Bojana Jovanovića za tekstovima ovog naučnika, rasutim po naučnim publikacijama, časopisima i novinama. Ono je kapitalno jer je osnova za dalja proučavanja naših današnjih i budućih etnologa, antropologa, folklorista, a pokazuje naučni metod Sime Trojanovića koji u svojoj srži počiva na „komparaciji sa drugim kulturama... i nastojanju da se utvrdi poreklo pojedinih običaja i njihova promena tokom vremena”. U predgovoru, Jovanović analizira Trojanovićevo proučavanje „relevantnih aspekata narodne tradicije i sagledavanje njene celovitosti... čime je otkrio i njeno kulturno jedinstvo u širem etnološkom i antropološkom kontekstu”.

Za razliku od uskogrudih, kvazinaučnih (čak i današnjih, naročito) promišljanja onoga što implicira „narodni duh” kojima se dobrim delom povlađuje političkom konzervativnom šićarluku, Sima Trojanović je u ono doba, prateći moderne tokove nauke i ponesen evolucionističkim duhom darvinizma, pojam „narodnog duha” koristio u mnogo širem značenju: iskazivanje njegovog jedinstva on vidi „na opštem antropološkom planu, u činjenici da su narodi jedinstveni, odnosno posebni po svojim kulturama ali, ujedno, i kulturno jedinstveni i objedinjeni fenomenom kulture... Ideja o duhovnoj povezanosti daje svakoj posebnoj kulturi i opšti značaj. Arhetipski utemeljeno psihološko i antropološko jedinstvo kulture se iskazuje u etničkim i u nacionalnim razlikama kojima se potvrđuje vitalnost istovetnog ljudskog duhovnog ustrojstva... ”

Etnografski muzej u Beogradu i danas Simu Trojanovića naziva svojim prvim čuvarom: kao izuzetno agilni istraživač i naučnik radoznalog duha godinama je putovao uzduž i popreko ondašnjih krajeva, donoseći niz predmeta i fotografija (sam nije fotografisao) koje je otkupljivao ili dobijao na poklon. Oni i danas čine dragoceni deo velike zbirke ovog muzeja, koji mu se odužio velikom izložbom 2002. godine.

Anđelka Cvijić

25.12.08 Vreme

"Nije samo istorija pozvana da nam skida tamu s očiju, nego i geografija, antropologija, etnologija, filologija, arheologija itd.", govorio je Sima Trojanović, naš prvi etnolog, antropolog i utemeljivač Etnografskog muzeja u Beogradu. Njegova upravo objavljena Izabrana dela predstavljaju kapitalno izdanje za našu kulturu


Za Simu Trojanovića (1860–1935) znaju malobrojni u Srbiji, iako je on jedan od retko važnih ljudi za srpsku kulturu. Nedavno objavljivanje njegovih Izabranih dela u četiri toma u izdanju Službenog glasnika pravi je način za upoznavanje sa delom našeg prvog etnologa, antropologa i utemeljivača Etnografskog muzeja u Beogradu..

Izabrana dela sadrže četiri toma: Glavni srpski žrtveni običaji, Vatra u običajima i životu srpskog naroda, Psihofizička istraživanja srpskog naroda poglavito bez reči i Jedinstvo narodnog duha.

"Etnološki opus Sime Trojanovića obuhvata mnoštvo raznovrsnih tema. Poznate su njegove rasprave o opštim karakteristikama srpskog naroda; o tradicionalnom privređivanju; o narodnoj ishrani; o arhaičnim formama neverbalne komunikacije. Najobimniji i svakako najznačajniji deo Trojanovićevog naučnog rada predstavljaju njegova istraživanja narodnih verovanja, predanja, rituala, tabua, dakle one vrste kulturnih fenomena koje danas podvodimo pod pojam "narodna religija Srba", sažeto je svojevremeno opisao Dušan Bandić opseg i značaj Trojanovićevog dela i njegovog istraživačkog rada, koji su sada prvi put reprezentativno predstavljeni čitalačkoj publici ovim četvorotomnim Izabranim delima. U njih su uključeni svi spisi Sime Trojanovića izuzev tekstova iz biologije, medicine, privrede i sličnih oblasti.


O NARODNOJ RELIGIJI: Naučna karijera Sime Trojanovića bila je duga punih pet decenija – od sredine osamdesetih godina XIX veka do sredine tridesetih godina XX veka. "Počeo ju je nenametljivo, bez velikih naučnih pretenzija", kaže u uvodu prve knjige prof. dr Petar Vlahović, "stimulisan samo ljubavlju prema sopstvenom narodu, drugim narodima i naučnoj istini." Njegovi radovi iz 1896. godine najavili su interdisciplinarni metod i njegovo shvatanje etnologije kao kompleksne nauke o čoveku i ljudskom društvu, metod različit od uobičajenog u tadašnjoj nauci. Predmet njegovih istraživanja i analiza bilo je kolektivno narodno stvaralaštvo zato što je, kako navodi prof. Vlahović, po Trojanoviću "pre svega neophodno naučno i društveno odrediti mesto srpskog naroda u razvitku savremenog sveta". Šta bi i kako bi to trebalo uraditi, Trojanović je objasnio u "Uputstvima za pribiranje arheološkog i etnološkog gradiva" naglasivši da će za etnologiju "dugo vremena ostati glavni zadatak da pribira podatke iz naroda i da ih sistematiše", pa da se zatim ta građa "rastvori u sastojke" kako bi se za te elemente našle paralele kod drugih naroda i tek onda postavili zaključci. Naime, smatrao je Trojanović, "prošlost našeg naroda neće nam sve dotle biti jasna dok se ne ispita njegov život u svim mogućim pravcima". Isticao je i da "nije samo istorija pozvana da nam skida tamu s očiju, nego i geografija, antropologija, etnologija, filologija, arheologija..."


Po opredeljenju etnolog, Sima Trojanović je po obrazovanju bio prirodnjak – položio je doktorski ispit iz botanike, zoologije i paleontologije (o njegovoj biografiji videti okvir). Prirodu je smatrao delom integralnog nacionalnog nasleđa koje treba čuvati. Glavnina njegovog dela posvećena je etnologiji, ali više od trećine njegovih radova je o raznovrsnim biološkim, geološkim i prirodnjačkim temama, s tim što se u mnogima od njih paralelno bavio i kulturnim aspektom prirodnog resursa ili fenomena o kome piše. Smatra se da je posle Josifa Pančića, Trojanović prvi značajniji javni pobornik očuvanja prirodnog nasleđa; bio je jedan od prvih "Kopaoničara", zanimao se za poljoprivredu i stočarstvo i kao prirodnjak i kao etnolog, prisustvovao je sednici Odbora za podizanje Jestastveničkog muzeja, pa se osim u osnivače Etnografskog, može ubrojati i u osnivače Prirodnjačkog muzeja. Dr Voislav Vasić u tekstu "Prirodnjak Sima Trojanović" kaže da su "prirodnjački radovi dr Sime Trojanovića mnogo veći nego što smo toga bili svesni" i ukazuje na dve stvari koje mogu da začude: "Jedna je zadivljujuća raznovrsnost tema i impozantna količina objavljenih prirodnjačkih informacija i interpretacija, među kojima se po značaju jasno izdvajaju pionirska otvaranja važnih problema i prvi dometi na polju kulturnih aspekata vrednovanja prirodnih resursa. Druga je intrigantna nesrazmera između obima rezultata Trojanovićevih zanimanja za prirodu i odraza tolikog angažovanog napora na onovremenu jestastvenicu i pozniji razvoj prirodnih nauka."


Najvećom zadužbinom njegovog života smatra se Etnografski muzej, koji je zasnovao, bio njegov prvi staratelj i upravnik čitave dve decenije.

Svoje mišljenje "O osnivanju Etnografskog muzeja" iskazao je na predavanju 10. decembra 1901. godine u dvorani Velike škole. "Srpski Etnografski muzej je centar za laku pouku i stručne študije iz svega onoga što je bilo i šta je sada u životu i običajima narodnim. Ova će ustanova negovati milo sećanje na svoj zavičaj i srođavaće sve Srbe, pa ma gde oni stanovali i ma kako predelno se zvali" rekao je pri kraju referata. Pripremajući se za svoj prvi etnografski i muzeološki poduhvat, za Međunarodnu izložbu kostima u Petrogradu održanu 1902. godine, istakao je "U Etnografskom muzeju ogledaće se ceo život našeg naroda iz sviju pokrajina, i on će biti škola, u kojoj će se obaveštavati privrednik, zanatlija, trgovac, školska omladina i svaki prosvećen čovek. (...) Zatim, pošto se narodno odelo naglo gubi i za koju godinu neće ni biti onakvog kako se u pređašnja vremena nosilo i dotrajalo skoro do naših dana, pa i s te strane bio bi od nas neoprostiv greh kad bi i poslednji čas propustili (...). Svi narodi i sve države oko nas pripremile su svoje karakteristične zbirke i osnovali za njihovo čuvanje muzeje, a mi smo i u tome nekim nezgodama ometeni i jedva se jednom osvestili."

Sonja Ćirić