01.01.19
KAPITALNO DELO
Teatron
Objavljivanjem petog toma Istorije srpskog pozorišta od srednjeg veka do modernog doba Borivoja S. Stojkovića, u samo predvečerje obeležavanja velikog jubileja Narodnog pozorišta u Beogradu – 150-to godišnjice od osnivanje – okončan je zamašan izdavački projekat Muzeja pozorišne umetnosti Srbije. Ideja rukovodilaca ove institucije bila je da se iznova publikuje Stojkovićeva Istorija, koja je u skromnom izdanju objavljena pre četrdeset godina i da se time, Muzej pozorišne umetnosti pridruži velikom slavlju; nažalost, tekuća zbivanja u Narodnom pozorištu i oko njega onemogućila su dostojnu proslavu, ali je izdavački podvig – pojava Stojkovićeve studije u izuzetno kvalitetno opremljenom izdanju – stekao status najznačajnijeg doprinosa jubileju nacionalnog teatra.
Peta knjiga nosi podnaslov Dopune i kazala, čime se određuju njen profil, svrha i dometi.
Na početku ovog toma nalazi se biografija Borivoja S. Stojkovića (1909-1984) koju je priredio teatrolog Zoran T. Jovanović. Iz pregleda životnih prilika Borivoja S. Stojkovića čitalac će steći dobar uvid u njegovu posvećenost pozorišnoj umetnosti. Stojković je bio teatarski praktičar, reditelj, adaptator tekstova i prevodilac, scenograf, po potrebi i glumac, organizator, pozorišni kritičar i teatrolog, rečju, potpuni pozorišni čovek koji je u svim sredinama u kojima je delovao, uključujući tu i četvorogodišnji boravak u logorima u Nirnbergu i Hamelburgu u kojima se našao kao rezervni oficir. Razume se, i u logorima je stvarao predstave okupivši profesionalne glumce (Svetolika Nikačevića, Dušana Antonijevića, Predraga Dinulovića), scenografa Stanislava Beložanskog i druge teatarske stvaraoce. Posle oslobođenja, od 1946. do penzionisanja 1974. godine radio je kao profesor književnosti u Šestoj muškoj gimnaziji u Beogradu, gde je vodio i rad dramske sekcije; među njegovim učenicima nalaze se i buduće glumice Ružica Sokić, Olja Grastić i Radmila Andrić, dramski pisac Miodrag Ilić i istoričar književnosti Đorđe Trifunović. Uz redovan profesorski rad, Borivoje S. Stojković napisao je i Istoriju srpskog pozorišta od srednjeg veka do modernog doba, ulažući u ovaj ambiciozan projekat sve svoje enciklopedijsko znanje, energiju i dobru volju. Drugačije rečeno, Borivoje S. Stojković započeo je i završio ogroman posao istraživanja istorije srpskog teatra, ne tražeći i ne očekujući podršku od bilo koje institucije, a oslanjajući se, samo pokatkad, na pomoć nekoga od svojih učenika.
U petoj knjizi nalazi se i Stojkovićeva studija Istorijski pregled srpske pozorišne kritike; reč je o studiji objavljenoj 1932. godine u Sarajevu, a nagrađenoj Prvom nagradom Njegovog veličanstva Kralja na Svetog Savu 1930. godine. U ovoj studiji se naučnim pristupom prvi put analizira razvoj pozorišne kritike u Srba od početaka pozorišnog života do 1932. godine. Stojković utvrđuje da su počeci srpske pozorišne kritike svedeni i da se, u stvari, sastoje od proširene informacije kojom novinar u dnevnoj štampi beleži izvođenje predstave. Vremenom, razvojem samog pozorišta ali i prihvatanjem pozorišnih teorija iz zemalja sa razvijenim pozorišnim životom, i u Srbiji se javljaju obavešteniji kritičari koji pozorištu postavljaju zahteve višeg reda. Borivoje S. Stojković nudi i periodizaciju srpske pozorišne kritike, smatrajući da se ona razvijala postepeno, od pozorišnih beležaka, preko doba koje označava kao period u kome se ide ka trećoj etapi nazvanoj dogmatična kritika, posle koje sledi etapa od dogmatizma ka impresionizmu, da bi petu etapu predstavljao impresionizam koji se, kako veli istraživač, može posmatrati u dva osnovna pravca: psihoanalizatorskom i dogmatičnom impresionizmu. Borivoje S. Stojković, razume se, periodizaciju koju nudi ne smatra ni neporecivom ni nepogrešivom; njen je zadatak da omogući budućim istraživačima lakše snalaženje u mnoštvu kritičarskih pojava od kojih su neke bile slučajne, površne i beznačajne, dok su druge postavljale teorijske i naučne osnove kritici kao sastavnom delu pozorišnog života jednog naroda. Među svim kritičarskim imenima, Borivoje S. Stojković izdvaja Bogdana Popovića kao utemeljivača impresionističke kritike, a zaslužna mesta rezerviše i za Svetislava Vulovića, Slobodana Jovanovića, Pavla Popovića, Simu Pandurovića, Milana Grola, Ranka Mladenovića, Velimira Živojinovića Masuku, Stanislava Vinavera, Dušana Krunića, Milana Bogdanovića, Todora Manojlovića i Žiku Milićevića, žaleći što o pozorišnim predstavama nisu više pisali izuzetni pisci kao što su Isidora Sekulić i Miloš Crnjanski.
Kao sastavni deo petog toma, objavljena je i zbirka pozorišnih tekstova Draži preko rampe, koja je prethodno štampana još 1934. godine u Sarajevu. U ovoj knjizi nalaze se raznovrsni napisi posvećeni pozorišnim pitanjima; u prvom delu nalazi se šest pozorišnih eseja, a potom sledi niz od kritičkih portreta tridesetoro glumaca. Na kraju knjige su fragmenti, zapisi o pozorištu.
U predgovoru, autor navodi da su ga na pisanje eseja o pozorištu podstakle tekuće teatarske prilike ali i zablude koje se uvek iznova vezuju za glumačku umetnost. Zbog toga Stojkovićevi eseji uvek imaju i edukativnu dimenziju, kojom se nastoje razvejati predubeđenja i stereotipi kao pratioci pozorišnog života. Već sami naslovi eseja dovoljno govore o spisateljevom pristupu: O ukusu naše pozorišne publike, Razmišljanja o pozorištu, Napomene o režiji, Istorijski razvoj naše dikcije, Istorijski razvoj naše glume i Od diletantizma do umetnosti. Među portretima glumaca, naći ćemo plastične opise svojstava glumačke umetnosti nekih najznačajnijih umetnika između dva rata; ovde valja istaći imena Žanke Stokić, Dobrice Milutinovića, Dimitrija Ginića, Dušana Radenkovića, Aleksandra Zlatkovića, Ljubinke Bobić, Raše Plaovića i drugih. Svaki esej kao i glumački portret posvećen je nekom ugledniku toga vremena, a razlog za posvetu autor je objasnio željom da posveta obaveže počastvovanu ličnost ali i druge znamenite savremenike, da više pažnje posvete pozorišnoj umetnosti.
Peti tom Stojkovićeve Istorije sadrži i jedan značajan dodatak kakav do sada u srpskoj teatrologiji nije postojao. Reč je o istraživačkom poduhvatu teatrologa Zorana T. Jovanovića koji je skromno nazvan Prilog bibliografiji radova o srpskom pozorištu.
Zoran T. Jovanović temeljno i studiozno ispisuje bibliografiju svih publikacija posvećenih srpskom teatru, u koju uključuje i tehničko-tehnološke izume najnovijeg doba na kojima su zabeleženi prilozi vezani za srpsko pozorište. Jovanovićevo istraživanje sastoji se od sedam delova. Prvi deo posvećen je opštoj Istoriji srpskog pozorišta i u njemu se nalaze podaci o 20 knjiga objavljenim od 1925. do 2017. godine. U drugome delu su podaci o 203 knjige, zbornika i studije posvećene istoriji pojedinih srpskih teatara od 1863. do 2017. godine.
Teatrološke studije i pozorišne kritike sadrže 440 naslova za period od 1873. do 2018. godine.
Četvrti deo beleži knjige o glumcima, rediteljima, operskim i baletskim umetnicima, scenografima i kostimografima od 1893. do 2017. godine i u njemu su zabeležena 294 naslova.
Peti deo sadrži podatke o 95 enciklopedija, rečnika, priručnika i bibliografija za period od 1907. do 2016. godine.
Šesti deo daje informaciju o filmskim i televizijskim dokumentima o srpskom pozorištu od 1995. do 2015. godine. Ovde je zabeleženo 120 naslova, ali kako je reč o nastajućoj produkciji, ovaj broj će, nema sumnje, biti daleko veći.
Najzad, sedmi deo pruža informaciju o gramofonskim pločama, kasetama, kao i nosačima slike i zvuka (CD, DVD) gde se navodi ukupno 30 naslova.
Istraživanje Zorana T. Jovanovića, osim svoje naučne vrednosti koja je nesumnjiva, pruža uvid i u segment izdavačke delatnosti u Srbiji posvećen pozorišnoj umetnosti, razvejavajući sumnju da se u nas objavljuje malo teatarskih knjiga. Drugačije rečeno, Zoran T. Jovanović dokazuje da se u nas objavljuju pozorišne publikacije ne samo kod specijalizovanih izdavača (teatarskih institucija i pozorišnih muzeja) već i kod malih izdavačkih kuća, a pokatkad i u autorskim izdanjima. Jovanovićeva bibliografija predstavlja veoma korisnu, a moglo bi se reći i komplementarnu dopunu Stojkovićevoj studiji.
Na kraju knjige objavljen je napis urednika prvog izdanja Stojkovićeve studije, teatrologa Petra Volka.
Kao i prethodni tomovi, i ovaj zaključni obogaćen je prikladno odabranim fotografijama umetnika i faksimilima pozorišnih plakata.
Priznanje za uspešno okončan izdavački poduhvat zaslužuje urednički tim Muzeja pozorišne umetnosti Srbije koji su činili Momčilo Kovačević, Mirjana Odavić, Olga Marković, saradnica Gordana Stepanović i tehnički urednik Svetozar Stankić.
Radomir Putnik
