Zapadnjačka orijentacija u Srbiji
Sredinom XIII veka počela je da se vrši velika promena političkih odnosa na Balkanskom Poluostrvu. Grčki elemenat počinje ponovo da uzima maha. Nikejsko Carstvo, za vreme Jovana Vataca, vodi energičnu i u glavnom sve uspešniju borbu za vaspostavljanje Vizantije i ortodoksije u Carigradu. Najpre u savezu s Bugarima, a posle bez njih i protiv njih, oni osvajaju postepeno izgubljene pozicije na Balkanu. Od Bugara su oteli celu istočnu Maćedoniju oni, a zapadnu Grci iz Epira. Kad je stari oslepljeni car Teodor, davno oslobođen iz bugarskih ropstva, pokušao iz svog Vodena jednu akciju protiv Nikejaca, u vezi sa Epircima, dalo je to Vatacu dobrodošao povod da skrha i Epirce kao mogućne takmace i da posedne dobar deo Maćedonije i Arbaniju s gradom Krojom, 1253. god.
Pored Grka na južnom delu Balkana, jaku političku aktivnost pokazuju, u isto vreme, i Mađari na severu. Oni se upliću u bugarske međusobice i od 1246. god. Bela IV se naziva "kraljem Bugarske". Oko 1247. god. Mađari stvaraju mačvanski banat ispod Save i za prvog upravnika postavljaju kraljeva zeta, černigovskog ruskog kneza Rostislava Mihajlovića, koji pored Mačve dobija još severoistočni kraj Bosne sa Soli i Usorom. Posle smrti bosanskog bana Ninoslava (+ iza 1250.), Mađari su, iskoristivši tamošnje nerede izazvane najverovatnije verskim sukobima, ušli s vojskom u Bosnu i pokorili je. Kralj Bela pisao je papi 11. novembra 1253. god., kako ima posla s jereticima Bugarske i Bosne "protiv kojih se upravo sad borimo s našom vojskom". Posle poraza bosansko je područje bilo razdeljeno u više manjih banata i oblasti, koje je kao od milosti delio mađarski kralj. U samoj užoj, staroj Bosni, posle ove borbe, javlja se kao ban neki Prijezda, verovatno onaj isti Ninoslavljev rođak iz 1233. god. Njega docnije članovi porodice smatraju kao rodonačelnika dinastije Kotromanića. U pismima mađarskog kralja on se naziva kao "fidelis noster" ("naš verni"), a imao je, dobijene od njega, i posede van Bosne, oko Gornjeg Miholjca. Da je prema Mađarima bio u pravom vazalskom odnošaju svedoči činjenica, da 1260. god. njegove čete sudeluju u mađarskoj vojsci, kad je ta ratovala sa češkim kraljem Pšemislom Otokarom II. U isto vreme Mađari su se dali osetiti i u Humu. Župan Radoslav humski, sin kneza Andrije, dotle raški vazal, beleži se kao "veran kletvenik gospodinu kralju ugarskomu".
Kralja Uroša svi ovi događaji nisu s početka neposredno pogađali. Njegovi prvi sukobi behu sa malom Dubrovačkom Republikom, koja je, izuzetno, u ovoj prilici htela da vodi politiku velikog stila i da uđe i u opasnije avanture. Povod za sukob bilo je nekoliko (agitacija Vladislavljeve žene, zemljišna pogranična pitanja na trebinjskoj granici, trgovačke povlastice i dr.), ali je najvažnije sporno pitanje bilo o pravima i posedima dubrovačke i barske katoličke arhiepiskopije među Srbima. Pitanje je uz verski dobilo i čisto politički karakter. Kralj Uroš, sasvim prirodno, pomagao je nastojanja barske arhiepiskopije iz jasnog razloga, što je želeo da katolička crkva Srbije bude pod vlašću njegova, a ne tuđeg podanika. Kralj Uroš nije zastupao isključivu pravoslavsku tradiciju Sv. Save, možda po tom što je bio sin Ane Dandolove, a svakako pod uticajem svoje žene Jelene, koja je bila iz vrlo ugledne ali bliže nepoznate francuske porodice. Anžujska dinastija naziva je "svojom dragom rođakom" i nema sumnje da je s njom u nekoj vezi. U Primorju je bilo dosta katolika; Uroš je prema njima bio predusretljiv, a kraljica Jelena, koja se udala za Uroša oko 1245. god., bila im je pravi zaštitnik. Uroš je hteo da zadovolji svoje katoličke podanike i da na papinoj kuriji izradi nepreporno priznanje barske arhiepiskopije, koje joj je od sredine XII veka bilo oduzeto, 1199. god., za Vukana Nemanjića, obnovljeno i posle opet osporeno. Dubrovačka Republika čuvala je prava svoje crkve s upornošću punom energije. U interesu tobože starih i stečenih prava obe su crkve, i barska i dubrovačka, izvršile u to vreme čitav niz falzifikata papinskih povelja. God. 1247. izradiše Dubrovčani na papskoj kuriji, da se barski kaptol podvrgne dubrovačkoj crkvi. Kad je u maju te godine došao dubrovački kanonik Matej u Bar, da izvrši rešenje, naišao je tamo na nepredviđen otpor. Barski kaptol izjavljivao je, da on ne priznaje to rešenje, a puk i klirici uzrujano su vikali: "Šta se nas tiče papa? Naš je papa gospodin naš kralj Uroš!" Sin gradskog kneza s nekoliko mladića morao je lično da sprovede Dubrovčane do pristaništa, da ih ne bi razjarena svetina i telesno napala. Ovakvo držanje katoličnog elementa daje najbolje svedočanstvo o uspehu tolerantne politike kralja Uroša. Ma koliko se uzimalo u obzir, da su se Barani ovako držali jer su bili u pitanju njihovi lokalni interesi i patriotizam mesta, ipak bi teško bilo verovati, da će jedna katolička općina pretpostaviti jednog kralja šizmatika papi, ako taj kralj i njegova politika doista to ne zaslužuju. Obavešten o toj stvari papa, za čudo, nije osudio toliko Barane koliko Dubrovčane. Vodeći u prvom redu računa o interesima crkve, a nešto i iz političkih razloga, papa je 1248. god. imenovao za barskog arhiepiskopa jednog veoma cenjenog crkvenog misionara i svog prijatelja Jovana de Plano Karpili. Njemu je poverio da tačno prouči ovaj spor.
Dubrovačka Republika je već 1249. stala tražiti saveznike. Te godine obećao je ban Ninoslav Dubrovčanima, da će ih štititi u slučaju napadaja srpskog kralja. Susednog humskog kneza Andriju, srpskog vazala, sklonili su te iste godine da im dade obećanje, kako će lepo primiti Dubrovčane koji njemu dobegnu i da im dade izjavu da ne će poći na njih s njihovim neprijateljem. Po tom bi izgledalo, i to je vrlo verovatno, da su se Dubrovčani bojali napadaja srpskog kralja zbog svoga držanja, a ne da je inicijativa poticala od njih. Ali, kad su, mimo svako očekivanje, oni dali uhvatiti i zatvoriti barskog nadbiskupa, krivica za izazivanje pada na njih. Početkom 1252. god. vodila se prava parnica između Barana i Dubrovčana, u prisustvu obojice arhiepiskopa; a u leto te godine pošao je Uroš na Dubrovnik. Mala republika uspela je da za ovaj mah smiri kralja s malo štete, iako su duhovi bili uzrujani. Uroš se ljutio što se pregovori u Rimu beskonačno otežu i osorno je izjavio, da u njegovoj državi nema nikakve vlasti ni papa ni rimska crkva; kralj Vladislav otišao je još dalje, pa je čak i psovao papu i nazvao psima i njega i sve kardinale. Iznenađuje, svakako, i upornost Dubrovnika, koji je tražio, pored tolikog ustručavanja sa srpske strane, da njezina crkva bude vrhovna vlast jedne već moćne kraljevine. Ne popuštajući nikako, a uplašeni napadajem od 1252. god., Dubrovčani žele da se još bolje osiguraju i da s dobrim saveznikom eventualno sami pređu u napadaj. Takvog saveznika našli su u Bugarima. U leto 15. juna, 1253., sklopljen je u Dubrovniku savez između njegove vlade i Bugara, i to izrično "vrhu zlo tvorenje nevernog kralja Uroša". Po tom ugovoru, Dubrovčani su imali dati pomoć Bugarima i na kopnu i na moru i predati im sve gradove koje budu uzeli. Dubrovčani će kao nagradu dobiti slobodnu trgovinu po Bugarskoj, sve ranije povlastice po Srbiji, malo proširenje zemljišta i vrhovno pravo svoje crkve nad primorskim katolicima Srbije. Godinu dana docnije, 22. maja, pridružio se tom savezu i humski župan Radoslav, sin Andrijin. Nije sigurno, da li je Radoslav ušao u taj savez pre bugarskog napadaja na Srbiju ili usled njega. Bugari su, doista, posle sklopljenog saveza upali u Srbiju i prodrli su duboko, čak do manastira Sv. Petra na Limu, koji su opljačkali, a možda i do Žiče. Kako je došlo do bugarskog povlačenja iz Srbije nije danas sigurno poznato; najverovatnije je da je bilo stranog posredovanja, bilo vizantiskog, bilo mađarskog. Posle bugarskog povlačenja Dubrovčani su došli u težak položaj. Osamljeni, oni su morali tražiti mir, koji je sklopljen 23. avgusta 1254. Po tom miru Dubrovnik je morao da plati jedan deo ratne štete. Dugogodišnji spor između njihove i barske crkve rešen je u korist ove druge; i to je rešen tako, što su Dubrovčani odustali od parničenja. Barska arhiepiskopija postala je otada neosporena katolička metropola Srbije. Gore od Dubrovčana prošao je župan Radoslav. Posle ovog rata o njemu se gubi svaki trag; biće verovatno da ga je kralj Uroš svrgao s vlasti i njegov deo Huma tešnje spojio sa svojom državom.
Iza smrti cara Jovana Vataca (+1254.) pokušaše Bugari da povrate Maćedoniju, ali nisu imali sreće. Neuspeh u tom ratu izazva u Bugarskoj meteže i pogibiju cara Mihajla II, a potom i građanski rat. Posle dugih kriza bi, najzad, za cara izabran Konstantin Tih, unuk Nemanjin verovatno po ženskoj liniji i posle zet nikejskog novog cara Teodora II Laskara. Svoju povelju manastiru Sv. Đorđa Gorga kod Skoplja Tih piše tako, da se vidi kako je vodio računa o svim svojim vezama; on radi kako su radili "sveti i pravoslavni carevi grčki i bugarski, i župani i knezovi i kraljevi srpske zemlje. Nešto više uspeha imao je u svojoj antinikejskoj politici posle Vatacove smrti epirski despot Mihajlo. On je iskoristio zaposlenost cara Teodora u Maloj Aziji i 1258. počeo je neprijateljstva u Maćedoniji i Albaniji. Da bi imao više sigurnosti on je ušao tokom događaja u savez sa franačkim knezovima Vilhelmom Vilarduenskim, gospodarem Ahaje i Manfredom kraljem Sicijlije. Ovom je, kao miraz uz svoju kćer, ustupio Krf, Drač, Valonu, Kaninu i Berat. Kao nekad za vremena Roberta Gviskara što su Normani iz Južne Italije zakoračili u Albaniju, smatrajući taj put kao najprirodniji da se odatle šire prema unutrašnjosti Balkana i zagospodare Jadranskim Morem, tako se imalo ponoviti i ovog puta. Albanija u brzo postaje domena franačkih gospodara.
Kralj Uroš je s početka imao izvesnih veza sa carem Vatacem. Kao neposredni, Bugari su mu bili opasniji i on je rado gledao njihovo potiskivanje od nikejskog gospodara. Ali posle Vatacove smrti Uroš hladni prema Nikejcima, možda zato što mu se činilo da su, posle mnogih uspeha, suviše ojačali svoju moć. Možda zbog kakvih rodbinskih veza on prilazi Mihajlovom savezu, u kom zapadnjaci imaju tako vidnog udela, a možda mu je izgledala sigurnija dobit u savezu malih. God 1258. počela su neprijateljstva. Epirci su osvojili najveći deo zapadne Maćedonije, pomagani od Srba. Zapovednik vizantiske vojske i historičar Georgije Akropolita beše se povukao u prilepski grad i tu se zatvorio. I Srbi su preko Kičeva krenuli na taj grad i uzeli ga, razbivši jednu grčku vojsku koja im je bila pošla u susret, ali nisu mogli da osvoje samu prilepsku tvrđavu, odnosno onaj grad, koji se, na jednom strmom bregu, izdiže iznad varoši i koji je danas poznat pod imenom Markovo Kale. Srbi su krenuli posle toga na Skoplje i uzeli ga, a prilepska se tvrđava, na kraju krajeva, predala zajedno sa svojim zapovednikom, koga u okovima odvedoše u Artu. Usred ovih borbi umre car Teodor II, poremetivši pred kraj pameću; tek posle dužih kriza dođe za njegova naslednika vojskovođa Mihajlo Paleolog, čovek hrabar i sposoban, ali ličan i potpuno bezobziran. S njim dolazi na vlast nova vizantiska dinastija Paleologa, koja vlada sve do propasti Carigrada i grčke države.
Kad se učvrstio na prestolu, car Mihajlo prebaci odmah vojsku u Evropu, da primi borbu s tamošnjim neprijateljima. Njegov brat Jovan potuče kod Kostura udružene Epirce i Franke, pa odmah nastavi dalje prodiranje. Brzo padoše Ohrid, Debar i okolna mesta. "Takvi su stanovnici tih zapadnih oblasti", obrazlaže Akropolita sebi za opravdanje tu pojavu, da se u tim krajevima narod bez mnogo otpora miri sa promenama vlasti, "lako se podvrgavaju svima gospodarima". Samo s pomoću svog zeta Manfreda, koju mu ovaj posla u najteži čas, mogao je Mihajlo da se održi u svojoj oblasti Epira i severne Tesalije. Grci su zauzeli čitavu Maćedoniju, a potisli su i Srbe iz Skoplja. Izgleda, da je kralj Uroš, videći sudbinu Epiraca, sam povukao svoju vojsku iz Maćedonije i tako izbegao težoj borbi sa nikejskim trupama. Na srpsko područje one nisu prelazile.
Ali glavni vizantiski uspeh ovog pobedničkog ratovanja beše vaspostavljanje njihove vlasti u Konstantinovoj prestonici. Jednim noćnim prepadom, 25. jula 1261. god., zauzeše nikejske trupe Carigrad i proteraše otud Latine i njihova cara Balduina II. Car Mihajlo Paleolog, kao obnavljač Vizantije, "otac otadžbine" svečano je metnuo na glavu carsku krunu u Aja-Sofiji. Njegova politika posle tog uspeha ima više ambicija i zamah. On je u sukobu s mnogo suseda, a naročito s Bugarima, protiv kojih vojuje duže ali bez stalne sreće. Sa Srbima se u to vreme nije nosio. Ovi su bili jednim delom zauzeti na severu, kao pomoćnici Mađara, u njihovim borbama s češkim kraljem Pšemislom Otokarom II (1260. god.). Kako su Srbi postali neka vrsta mađarskih vazala ne da se utvrditi na osnovu izvora; ja lično mislim, da je to bila cena mađarskog posredovanja u srpsku korist za vreme srpsko-bugarskog rata 1253/4. god. Srpske pomoćne čete pominju se u mađarskoj vojsci izrično uz sigurno vazalne Bosance i Bugare iz oblasti despota, posle cara Jakova Svetoslava. Da srpsko-mađarske veze postanu bliže, oženio se stariji sin Urošev, Dragutin, Katarinom, ćerkom kralja Bele IV. Kad se ženio Belin sin, Bela Mlađi, 1264. god., u svatove, kod Beča, došao je i "kralj Srbije", verovatno kralj Uroš glavom. Možda je te veze s Mađarima razvijala kraljica Jelena, a možda su one posledica neposrednih mađarskih uspeha 1253. god. u Bosni i njihova učvršćivanja u Mačvi.
Kada su u Mađarskoj, 1267. god., nastale borbe između starog kralja Bele i njegovog prvenca sina Stevana, koje su uzele velike razmere i završile Belinim porazom, i kada se činilo da je Mađarska, usled tih borbi znatno oslabljena, rešio se kralj Uroš da se oprosti njihova tutorstva i da se i sam okoristi tim zapletima. Isto je to bio pokušao malo ranije i bugarski despot Svetoslav, ali bez uspeha. Da bi uspeo prema Mađarima Uroš se hteo da osigura prijateljstvom sa Grcima. Car Mihajlo je rado prihvatio veze sa Srbima. Protiv njega spremala se iz južne Italije vrlo ozbiljna akcija, kojoj je bio na čelu Karlo Anžujski, brat francuskog kralja Luja IX, kralj "obeju Sicijlija". U maju 1267. sklopio je on ugovor s proteranim latinskim carem Balduinom, na dvoru pape Klimenta IV, da se počne naskoro s obnovom Latinskog Carstva. Njegova je vojska posela Krf, uzevši to kao etapu za dalje akcije. U takvim prilikama car Mihajlo je morao voditi računa o držanju Srba. Sporazum između njega i njih bio je brzo gotov, i da bi bio solidniji trebalo je da kraljević Milutin, drugi sin Urošev, uzme Mihajlovu kćer Anu, i da on kao carski zet postane naslednik prestola. Međutim, neuspeh Urošev s Mađarima pokvari sve planove. On beše 1268. god. prodro u Mačvu, ali ga tu Mađari potpuno potukoše i zarobiše. Mađari su i prema kralju Urošu, kao i prema despotu Svetoslavu, pokazali dosta pažnje; oni su ih zadržali na prestolu, tražeći samo više garantija za budućnost. Te su se garantije, među ostalim, sastojale verovatno u tom, da se kraljeviću Dragutinu, kao mađarskom zetu i privrženiku, da udeo u vlasti i veći uticaj na državne poslove. U aktima posle toga Dragutin se, doista, naziva "mlađi kralj".
Na politiku Uroševu uticali su naročito događaji u susedstvu posle 1271. god., odnosno posle smrti epirskog despota Mihajla, kad se njegova država raspala u dva dela i kad su Anžujci iz južne Italije, koristeći se tim, poseli glavne albanske gradove Drač, Valonu, Berat i Kroju i još neka mesta. Balkanski narodi, protivnici Grka, počeše se spremati da uhvate tešnje veze sa Karlom Anžujskim. U septembru 1271. god. očekivani su na anžujskom dvoru poslanici Srbije, Bugarske i Albanije, iako njegova vojska tek 1272. počinje svoje operacije u Albaniji. Tad su Anžujci stvorili prvi put posebnu albansku državu, "regnum Albaniae", na čijem je čelu, u njihovo ime, stajao kapetan-maršal, sa sedištem u Draču. Šest uglednih albanskih taoca sedelo je, međutim, na dvoru kralja Karla. U maju 1273. god., srpski i bugarski poslanici dolaze na Karlov dvor, gde ih vrlo lepo primaju. Kraljica Jelena je srodnica Karlova, a kralj Uroš se izrično zove "odlični prijatelj". U ovaj anžujski savez ulazi i tesalski gospodar, sevastokrator Jovan, koji se domalo orođava s Urošem i daje svoju kćer za njegova sina Milutina. Ispalo je, dakle, tako, da je grčki car, koji je prvi krenuo misao o savezu balkanskih država protiv nove latinske invazije dobio taj savez protiv sebe. Srbija je, posle uzaludne akcije protiv Mađara, ušla potpuno u veze sa zapadnjačkim silama; kralj Dragutin važi kao mađarski pouzdanik, a kraljica Jelena je najsigurnija potpora zapadnog sveštenstva i, s njim u vezi, i zatočnik zapadne orientacije.
Videći opasnost od zapadnjaka car Mihajlo namisli da je otkloni predlažući papskoj kuriji uniju između pravoslavne i katoličke crkve. Radi toga sazvat je veliki crkveni kongres u Lionu, 1274. god. U pregovorima oko uređenja crkvenih pitanja Mihailo je učinio veliku pogrešku što je izneo predlog da se ukinu, kao nekanonski osnovane, trnovska patrijaršija i srpska avtokefalna arhiepiskopija i da se srpska i bugarska crkva podvrgnu ohridskoj. To izazva, sasvim prirodno, ogorčenje i kod Srba i kod Bugara; uopšte, čitav taj posao sa lionskim saborom i ovaj stav Mihailov protiv srpske crkve delovali su na Srbe, da lakše prime antivizantisku politiku Uroševu u savezu sa zapadnjacima, koja im inače svima ne bi bila po volji. I grčki klir, sa čijom osetljivošću i uticajem car nije računao u dovoljnoj meri, ustade protiv njegove crkvene politike. Car Mihajlo je svakako računao, da bi ukidanje trnovske patrijaršije i srpske arhiepiskopije i njihovo podvrgavanje Grcima moglo biti smatrano kao neki dobitak i da bi to moglo uticati da se lakše prime ostali zaključci lionskog sabora, ali se prevario. Književno i kulturno znatno razvijena grčka jerarhija prozrela je suštinu lionskih zaključaka, koji su donosili prevlast i priznanje papstva, i nije htela ni pomišljati da za ljubav sporednih ustupaka pregori svoj načelni stav.
Car Mihajlo, i dovoljno mudar i dovoljno preduzetan, nije se zaustavio samo na diplomatskoj i verskoj akciji. Imajući izvestan oslonac kod Albanaca on je preduzeo i vojničke mere da suzbije Anžujce na Balkanu. S jeseni 1274. god. njegova vojska je posela Berat i prešla te i naredne godine i na bolja osvajanja u dračkoj oblasti potiskujući anžujske čete. Ove se održavaju, u glavnom, u Primorju, gde ih štiti i snabdeva kraljeva flota.
Kralj Uroš, koji nije imao uspeha ni prema Grcima ni prema Mađarima, tražio ga je prema maloj Dubrovačkoj Republici, kojoj nikad nije bio pravi prijatelj, pored svega što se činilo da su mirom od 1254. god. rešena sva sporna pitanja između njih. Dubrovnik je 1265-6. god. podizao svoje jake bedeme sa kopnene strane, "da bi obuhvatio podgrađe Sv. Nikole de Kampo i bolje branio pristanište". U isto vreme tražena je u Mlecima i pomoć protiv opasnog raškog suseda. Zanimljivo je, da je tada, kao dobra katoličkinja, kraljica Jelena bila na strani Dubrovčana i da im je čak, pismeno, ponudila usluge na račun svog muža i države, kojoj je ona bila kraljica, obećavajući im, da će ih na vreme izveštavati o kraljevim naredbama. Da li je tada došlo do neprijateljstava i kakvog su obima ona bila nije poznato; tek od 1268. god. povećava Republika svoj godišnji danak kralju. Ali ni taj novi sporazum nije bio duga veka. 1275. god. došla je srpska vojska ponovo pod Dubrovnik, pod vođstvom samoga kralja, i htela je jurišem da ga zauzme. Dubrovački knez, Petar Ćepolo, prvi put u dubrovačkoj historiji, ne ograniči se samo na uspešnu odbranu, nego sam, s vojskom, izvrši iz grada prepad na Srbe i potisnu ih od gradskih bedema. Posle tog uspeha poče dubrovačka flota napadati srpske obale i pljačkati ih. U jednom takvom napadaju nastradaše osetno od jedne srpske zasede, koja pohvata oko 40 njihovih plemića. Benedikt Gundulić kao vođa i jedan Mlečanin, zamenik Ćepolov, biše, po naredbi Uroševoj, oslepljeni. "Dvanaest dubrovačkih poslanika, obučenih u crno odelo, preklinjali su novoga dužda, Đakoma Kontarinija, da ih pomogne s flotom, posle čega su dva mletačka poslanika, koji stigoše na dve galije, posredovali te se mir naskoro obnovio".
Godinu dana posle toga došlo je, po mađarskom primeru, i u Srbiji do borbe između oca i sina. Mladi kralj Dragutin, u kog su Mađari, kao u svog zeta, imali više vere, dobio je pomoć od mađarskog dvora i sa tom pomoću on je potukao očevu vojsku na gatačkom polju, u jesen 1276. god. Arhiepiskop Danilo u Dragutinovom žitiju prikazuje stvar tako, kao da Uroš nije hteo da, po obećanju, dodeli sinu jednu veću oblast za vladanje i da je ovaj, onda, bio prisiljen da vlast otme silom. U stvari, na Dragutina je delovao primer njegova tasta, kralja Stevana V, i tadašnje neodređeno držanje Uroševo u borbi između Grka i Anžujaca. Kralj Uroš povukao se posle poraza u Zahumlje, možda u trebinjsku oblast, i doskora se zakaluđerio i postao monah Simon. Umro je verovatno 1280. god., a sahranjen je u njegovoj lepoj zadužbini, u Sopoćanima, Raškoj na izvoru, u manastiru, koji je pored Mileševa očuvao najlepše srpske freske XIII veka. Zbacivanje Uroševo nije prošlo u Srbiji bez protesta. Sem kraljice Jelene, koja je osuđivala to delo, protiv njega je bio i glavni pretstavnik srpske crkve, arhiepiskop Joanikije, koji je zbog toga napustio svoj položaj. Posle su, iz zahvalnosti, kraljica Jelena i kralj Milutin dali preneti njegovo mrtvo telo u Sopoćane, da leži pored tela Uroševa.
Značaj Uroševe vladavine nije bio u političkim uspesima; ti su, kako se vidi, bili ili vrlo mali ili ponekad nikakvi. Čak bi se pre moglo reći, da je linija njegove spoljašnje politike, vrlo krivudava, završila u mnogom negativno. Njegova vrednost pretežno je u unutrašnjem jačanju države; a u spoljašnjoj politici njegova je glavna zasluga samo u tom, što je, za razliku od svoje braće Radoslava i Vladislava, mesto njihove pasivne, uzeo više aktivnu politiku, pokušavajući da je vodi više samostalno. On je tražio nove orientacije, a nije hteo da se, kao njegova braća, drži samo jedne linije, bez imalo lične inicijative. U tim traženjima nije bio uvek srećne ruke, ali je prilično pogodio opšti put bar u jednom pravcu; savez sa zapadnjacima protiv Vizantije bila je jedina politička mogućnost da Srbija postigne izvesne koristi ako ne odmah i neposredno, a ono, pod dobrim vođstvom, u skoroj budućnosti. U unutrašnjoj politici njegov uspeh je neosporan. S kakvim je razumevanjem sredio crkvene odnose u zemlji vidi se najbolje po tom, što ga katolici zovu svojim papom, a što pravoslavni arhiepiskom s njim zajedno napušta svoju vlast. Da učvrsti pravoslavlje i da dinastiju tešnje veže sa crkvom, on je svakako dosta učinio da njegov brat Predislav postane arhiepiskop Sava II, po ugledu na njihova velikog strica. Za Urošev dvor je učeni kaluđer Domentijan pisao žitije Sv. Save i Sv. Simeona Nemanje.
Kralj Uroš je prvi počeo eksploatisanje rudarstva u Srbiji, a posebno srebrenih majdana u Brskovu, i to, po svoj prilici, pomoću saskih rudara koji su ispred Tatara prebegli iz Erdelja u Srbiju. Prve kapitale za taj posao davali su Dubrovčani i Kotorani kao komisionari Mlečana; možda je zbog nekog finansiskog pitanja i došlo do kasnijih sukoba između Kralja i Republike Sv. Vlaha. Prvi srpski bronzani novac po grčkom uzoru počeo je da kuje kralj Radoslav, ali taj pokušaj nije imao gotovo nikakva privrednog značaja. Srpski srednjevekoni novac počinje od kralja Uroša. On je prvi počeo kovanje srebrenih dinara, po ugledanju na mletačke matapane, koji su gospodarili u trgovačkom prometu po istočnom delu Sredozemnog Mora, i taj tip novca zadržan je i od svih njegovih naslednika. Tim je srpska država primila, u novčanom pogledu, zapadnjački karakter; prema zapadu je, preko Kotora i Dubrovnika, uputila i svoj glavni izvoz ne samo rudarskih, nego i drugih domaćih sirovina, pretežno stočarskog porekla (meso, vuna kože, sir, vosak i sl.).
Kralj Dragutin ostao je čitava svog života odan Mađarima, pored svih kriza i promena kroz koje je prošla njihova država krajem XIII i na početku XIV veka. Isto je tako ostao u prijateljstvu i sa napuljskim dvorom. Uticaj srodničkih veza preko Dragutinove žene Katarine bio je u oba slučaja od znatnog uticaja. Dragutin uopšte ima dosta obzira u svojim odnosima prema zapadnjacima; Mletačka Republika nema razloga da se tuži na nj, isto kao i naš Dubrovnik. Radi toga kralj Dragutin uživa simpatije zapadnih pisaca i ističe se uvek kao primer čestitosti prema mlađem bratu Milutinu.
U Bugarskoj je od 1277.-1280. besnio građanski rat. Car Konstantin, slomivši nogu, beše postao teže pokretan i nije mogao s uspehom da suzbije preduzeća mnogih ogorčenih protivnika, razdraženih naročito postupcima njegove carice. 1277. on je izgubio krunu i život, a onda je počelo strahovito klanje u zemlji. Posle dugih borbi i nevolja dočepao se, najzad, 1280., carskog prestola jedan Kumanac, Đorđe Terterije. Protiv njega su Grci radili na sve strane, i onda je sasvim prirodno što se car Đorđe odmah pridružio anžujskom savezu protiv njih.
Ratovanje saveznika na albanskoj strani nije bilo mnogo srećno. Sami Albanci behu pretežno uz Grke i u dosta slučajeva čine neprilike i Srbima i anžujskim četama i ljudima. U jesen 1278. god. ima pomena o tom, kako Albanci napadaju srpske i dubrovačke karavane, koji idu iz Brskova u Kotor. U jesen 1279. predati su u Brindiziju, u zatvor, neki albanski prvaci kao izdajnici napuljskog kralja. U proleće 1281. god., posle izvesnog napredovanja u srednjoj Albaniji, do Berata čete kralja Karla bivaju tučene i potisnute s osetnim gubicima. Ljut, s toga, a pun planova, Karlo, pomoću svojih širokih veza uvlači u savez i Mletačku Republiku; sprema veliko preduzeće protiv Grka; i ozbiljno se nosi mišlju da u najkraće vreme obnovi Latinsko Carstvo, kome bi bio na čelu njegov zet Filip, sin Balduina II. Ali i car Mihajlo ne čeka skrštenih ruku da dođe udarac. On je protiv kralja Karla našao saveznika u aragonskom kralju Petru, zetu kralja Manfreda, koga je 1266. srušio napuljski gospodar. Kao posledica grčko-aragonskog saveza došlo je 31. marta 1282. god. Sicilijansko Veče, pokolj Francuza na Siciliji, i opšti ustanak protiv njih. Vizantiski car bacio je ugarak u samu Napuljsku Kraljevinu i onda nije nikakvo čudo, što kralj Karlo za jedno vreme nije mogao preduzimati ništa na Balkanskom Poluostrvu.
U vezi sa ovom anžujskom akcijom u Albaniji bilo je i srpsko kretanje protiv Grka. Ono, kao ni anžujsko, nije vođeno s početka u velikim razmerama: karakteristično je, međutim, da nije išlo s njim u istom pravcu. Srbi su ratovali u području oko Šar-planine, i tek kad im se pridružio jedan ugledni grčki prebeg, vojvoda Kotanica, počeli su da šire svoj krug i da se upućuju s pojedinim četama duboko u Maćedoniju, čak do Sera. Posle svog uspeha u Albaniji Grci ugroziše i Srbe, koji moradoše da se povlače. Nešto taj neuspeh, a nešto nesreća, što je slomio nogu, pri jahanju, pod gradom Jelečem, izazvaše kod kralja Dragutina tešku potištenost. Arhiepiskop Danilo pripoveda, da je kralj smatrao svoj pad kao božiju kaznu za postupak prema ocu; ali je još verovatnije, da je na nj delovala nedavna kob njegova rođaka, hromog bugarskog cara Kostantina. S toga on u Deževu, 1282. god ustupi presto svom mlađem bratu Milutinu, a za sebe zadrža zapadni deo oblasti oko Rudnika, Podrinje, i Hum sa Trebinjem. Dragutin je predao presto Milutinu kao neke vrste regentu, želeći da nasledstvo prestola ostane svakako u njegovoj liniji, odnosno sinovima mu Vladislavu i Urošicu. Tako su stvar i prikazivali neki savremeni strani pisci; jedan anonimni prikazivač Srbije iz 1308. god. izrično veli, kako je sam Dragutin govorio, da je presto ustupio privremeno, za vreme svoje teške bolesti posle pada, i da polaže svoje pravo na nj. Danilo, međutim, veli, da je Dragutin Milutinu "darovao presto svoj". U manastiru Arilju, u Dragutinovoj zadužbini, beleži se 1296/7. god. kako je tad vladao "mladi kralj Uroš samodržac", pa se tek za njim pominje ktitor "gospodin kralj Stefan, brat kralja Uroša". Kasnije, kad je prezdravio, 1284. god., dobio je kralj Dragutin od svog šuraka kralja Ladislava, a protiv volje njegove tašte Jelisavete Kumanke, Mačvu sa Sremom, Beograd i od Bosne kraj Soli i Usore, koja je dotle držala sama Jelisaveta. Dragutin se s toga i nazva "sremski kralj", po središnjoj oblasti svoje nove države. Njegove prestonice behu Beograd, koji tad prvi put dolazi pod srpsku vlast, i Debrec u Sremu. Dragutinovu tu oblast anonim iz 1308. naziva Srbijom, dok za Milutinovu ima ime Raška. U Bosni; on u jesen 1284. postade zet kralja Dragutina, uzevši njegovu kćer Jelisavetu. Ta bračna veza imaće posle velika značaja u historiji Bosne i Srbije.
