01.01.00
Politika
24.03.2000.
ISTORIJA KAO PREDANJE
Moć kolektivnog pamćenja
Narod nije razlučivao istoriju od mita i predanja, njegovo kazivanje istorije bilo je deo svojevrsnog procesa mitizacije, kaže dr Miodrag Maticki, autor značajnog dela, jednako zanimljivog i za stručnu i za širu čitalačku publiku
U izdanju izdavačke kuće "Rad" i KPZ Srbije ovih je dana objavljena izuzetno zanimljiva knjiga dr Miodraga Matickog, našeg poznatog književnika i istoričara književnosti, pod nazivom "Istorija kao predanje". U njoj autor, sa kojim razgovaramo za "Politiku", razmata prožimanje mitova i arhetipova i istorije, odnosno kriterijume za pretvaranje predanja u stvarnu istoriju.
o Zašto je usmena, narodna istorija bila izvan naučnih istraživanja?
- Budući da nije bio u mogućnosti da vekovima neguje istoriografiju, naš narod ima veoma razvijenu tradiciju usmene istorije, moć da pamti suštinu najvažnijih zbivanja koja su se ticala njegove sudbine u pesmi i prozi, pa samu osnovu njegove duhovnosti čini usmena verzija istorije. Za razliku od epskih pesama koje je Vuk Karadžić, držeći se principa hronologije, srećno složio u pesmovanu istoriju srpskog naroda, kazivanje kolektivnog pamćenja i istorijskih zbivanja imalo je značajnu ulogu izvornika u pisanim istorijama, počev od "Istorije raznih slovenskih naroda" (î-îß, 1794 - 1795) Jovana Rajića do "Povesnie srpskog naroda od najstarijih vremena do 1850" (î-îß, 1850) Danila Medakovića. Posebna beleženja istorije kao predanja početa su tek kada je Društvo srpske slovesnosti 1847. pokrenulo inicijativu za prikupljanje građe za pisanje novije srpske istorije, pre svega, Prvog srpskog ustanka. Slobodnije zanimanje za Karađorđa i ustanak svakako treba povezati i sa dolaskom Aleksandra Karađorđevića na mesto kneza Kneževine Srbije 1842. godine.
Vredno pamćenja
o Govorite o usmenoj verziji istorije. Kako mit i predanje prerastaju u "stvarnu" istoriju?
- Predanja, pogotovu ona o junacima i njihovim konjima i oružju, legende nastale povodom značajnih istorijskih događaja, skaz i anegdote o istorijskim ličnostima, jesu svojevrstan oblik usmene proze na granici svakodnevnog govora i poetskog diskursa. Zahvaljujući metaforici, simbolizaciji, alegorizaciji - javno mišljenje u našem narodu vekovima je dobijalo svoju figurativnost. To je obezbeđivalo da se usmena narodna istorija pamti i prenosi. Princip usmenosti, kontakt slušalaca i kazivača, obezbeđivao je da se pamti suština istorije, ono što je vredno pamćenja. Dok je pripremao knjigu "Srpska revolucija", Leopold Ranke je bio oduševljen pripovedanjem istorije našeg naroda: "Do dna duše i srca dirnula me je ta istorija živim pripovedanjem o pokretu najširega istorijskog i političkog značenja". I Vuk se starao da piše o ustanku "prosto, kao što bi Srbin Srbinu pripovedao", u svojim istorijskim spisima koristio je predanje i epsku pesmu, negde ih bukvalno prepričavajući. U osnovi narodne istorije bilo je mozaičko pripovedanje: istorija je kazivana i oživljavana principom pesma po pesma - priča po priča; nešto je bilo za priču, a nešto za pesmu; istorijski događaji su praćeni linearno. Narod nije razlučivao istoriju od mita i predanja, njegovo kazivanje istorije bilo je deo svojevrsnog procesa mitizacije. Ovakav total usmenosti, podvrgnut kolektivnom sudu i cenzuri, utvrđivao je kolektivno pamćenje istorije.
o Da li se predanje može smatrati istorijskom istinom?
- I istorije pisane najmodernijim načinom u krajnjoj liniji ostaju subjektivne. U "Epilogu" "Rata i mira" Tolstoj primećuje da su mu učesnici Borodinske bitke prvih dana jasno kazivali svoje doživljaje iz kojih nije doznao kako je tekla cela bitka. Tek kasnije, kada je prema izveštajima starešina stvoreno opšte mišljenje vojske, učesnici u bici su radije kazivali kao svoje opšte mišljenje, jer "svakome je lakše kad zamijeni svoje sumnje i pitanja za tu lažnu, ali jasnu i uvijek laskavu predodžbu". Treba razlikovati istorijske činjenice od istorijske istine, koja gotovo da isključivo zavisi od subjektivnog viđenja. Epska istina je, opet, nešto treće, bitna je i odlučujuća kada je u pitanju naš narod, posebno njegova književna tradicija. Epska istina vekovima je trajala u epici, te u epskim deseteračkim spevovima, istorijskim dramama i memoaristici da bi, najzad, zauzela značajno mesto u istorijskom romanu. To pogotovu važi za istoriju kao predanje, u čijoj je srži herojski istorizam, istorija koju čine junački podvizi.
Čojstvo i junaštvo
o Koji su junaci iz narodne istorije - koja nije sakralna - i kako, ulaze u "čistu" istoriju?
- U odnosu na ostale oblike usmenog stvaralaštva, pažnja na istoriju kao predanje usledila je tek ovih dana. Radovan Samardžić je među prvima nagovestio značaj epske vertikale za našu duhovnost. Međutim, nije se otišlo dublje u povezivanju istorije kao predanja i mita, epske vertikale i mita, u pronicanje principa koji uslovljavaju da se neka istorijska ličnost ili neki podvig nađu u prebranom istorijskom pamćenju srpskog naroda. Svaki junak nije mogao da dobije mesto u epskoj vertikali koju začinju zmajevi i sveti ratnici, mitski junaci (Triglav, Trojan, Balačko vojvoda), vojvoda Momčilo koji se nosi sa zmajevitim protivnicima (LJutica Bogdan, Golemović Đuro, Ustupčić Pavle), njegov "sestrić" Marko Kraljević, nastavljaju zmajeviti kosovski junaci (Miloš Obilić, Banović Strahinja, Jovan Kosovac), junaci despotskih vremena (Stefan Lazarević, Zmaj Ognjeni Vuk), junaci hajdučkih vremena (Starina Novak i Petar Mrkonjić), a završavaju Karađorđe i nekolike izabrane njegove vojvode, junaci iz bune 1848, četiri srpske vojvode iz Balkanskih ratova i Prvog svetskog rata.
U delovima predanja koji se tiču Karađorđa možemo jasno uočiti tragove mitizacije Vožda prema modelu mitskog, hajdučkog lika Marka Kraljevića. Predanje nam, takođe, pokazuje kako je i zašto Stojan Čupić, Zmaj od Noćaja, ušao u epsku vertikalu, našao mesto u epskim katalozima odabranih Voždovih vojvoda, a zašto tu nema mesta vojvodama Đurčiji i Stanoju Glavašu. Nije suština u tome što su ovi bili hajduci, već što im je nedostajalo čojstva, spremnosti da se žrtvuju. Za njih Vuk veli da su bili "na glasu... samo kao junaci".
Eponimne herose zmajskog porekla, kako Veselin Čajkanović imenuje junake epske vertikale, u dejstvitelnu gromadu obdržavaju dva jezgra epa: kosovski i ustanički. Zahvaljujući odnosu simetrije-asimetrije ova dva jezgra epa deluju kao generator epske tradicije. U epici ustanka odjekuju kosovski odlomci, model se ponavlja sve do trenutka kada u kosovskom jezgru epa sledi neminovni častan poraz i izbor carstva nebeskog, a u ustaničkom pobeda zadobijena, takođe, na časnom megdanu: "Srpska vojska tursku nadvladala".
Anđelka Cvijić
