Istorija, fikcija, mit

28.02.06

Valja znati da na beogradskom Filološkom fakultetu ne postoji nijedan kurs bilo iz istorije filma, rokenrola, strip da ne pominjemo. U tom smislu je dolazak profesora Paunovića na ovu instituciju značajan događaj
Zoran Paunović, prevodilac Džojsa, De Lila, Barnsa, Konrada i profesor Novosadskog i, od nedavno, Beogradskog univerziteta, objavio je knjigu eseja o američkim i britanskim piscima "Istorija, fikcija, mit" (Geopoetika). Zoran Paunović pisac je studije o Vladimiru Nabokovu i prevodilac nemogućeg "Uliksa", ali uz izvinjenje autoru, mislim da je njegov sluh za pop kulturu daleko važniji za stil knjige, za studente kojima predaje, za srpsku kulturu. Valja znati da na beogradskom Filološkom fakultetu ne postoji nijedan kurs bilo iz istorije filma, rokenrola, strip da ne pominjemo. U tom smislu je dolazak profesora Paunovića, koji je na ti sa 20. vekom, na ovu okamenjenu instituciju značajan događaj.

A knjiga? Pa, evo, konačno, jednog doktora književnosti koji zna da je Dominik Svejn igrala Lolitu u jednom od istoimenih filmova. Tu su Bajron, D. H. Lorens, Jejts, Džojs, Nabokov, ali profesor Paunović proširio je "obaveznu literaturu" i na romane Dona de Lila, Kurta Vonegata, Pola Boulsa, Kristofera Houpa, Martina Ejmisa, Grejama Svifta, Hjuga Hamiltona i - poeziju Džima Morisona. U Srbiji, semolj-zemljici, ovo jeste prvorazredna kulturna vest. Znalački, nepretenciozno i bez zadihanosti, ovo je knjiga koja će se formalno voditi pod stavkom "književna kritika", a sigurno je više su od toga. Ovde, da.

Na pitanje kako tumači komunikativnost britanske savremene književnosti, Paunović kaže da je ona umela i u vremenima vladavine najnekomunikativnije postmodernističke metafikcije, koja je u američkoj prozi 70-ih i 80-ih godina 20. veka uzela surovi danak, sačuva deo dragocenog uverenja da književnost treba pre svega da ispriča priču.

- Priča je za britanske prozne pisce bila i ostala svetinja, a neprebrojivi nastavci televizijskih sapunskih opera svedoče o tome da je glad ljudskog roda za pričama, makar i lošim, neutaživa. Srećom, još uvek ima dovoljno onih koji tu glad nastoje da utole knjigama.

Šta bi bile osnovne karakteristike savremene britanske i američke književnosti?
- Današnja britanska književnost u osnovi neguje neku vrstu otmenog, a vrlo komunikativnog tradicionalizma. Pored već spominjanih pisaca, vitalnosti britanske literature ponajviše doprinose autori poput duboko engleski ukorenjenog Greama Svifta, blago amerikanizovanog Martina Ejmisa, i orijentalnog kosmopolite Salmana Rušdija. U američkoj izdvajam (ne samo ja) Pola Ostera kao postmodernu Šeherezadu, čije neodoljive priče ne samo njemu već i njegovim nebrojenim čitaocima pomažu da prežive, i Dona de Lila, u čijim se delima već tridesetak godina odvija istinoljubivi čas anatomije savremene Amerike i nakaznog globalizovanog sveta.

Na pitanje koliko kompetentno srpski izdavači prate savremenu britansku i američku književnost, Paunović kaže da velikih, a kod nas neobjavljenih naslova i nema mnogo. Problem je to što se neki od njih, kao Ajris Merdok ili Antonija Bajat, zagube u moru naslova, a drugi, kao Ijan Benks ili Martin Kaningam, ostanu nepopravljivo obogaljeni lošim prevodom.
- Činjenica je da se izdavači koji su u popularnoj književnosti, naročito britanskoj, otkrili zlatni rudnik, ne uzbuđuju previše zbog toga što je slika koju nude o savremenoj svetskoj književnosti iskrivljena, ili potpuno okrenuta naglavce. Tu ne vladaju književni, već neki drugi, svi znamo koji kriterijumi - kaže Paunović.

Kod nas pedesetogodišnjaci još uvek bruse talenat

Kako tumačite novi talas neokonzervatizma u srpskoj književnosti, makar kada je i o nagrađivanim knjigama reč?
- Problem i nije u tome što se nagrađuju poetički retrogradne knjige, naročito ako su dobro napisane. Veća je nevolja što izgleda nema dovoljno novih mladih, moćnih glasova koji bi nametnuli drugačije književno promišljanje sveta. U takvim okolnostima, oni koji odlučuju o nagradama priklanjaju se liniji manjeg otpora, kloneći se rizika, donose odluke kojima se na prvi pogled nema šta zameriti, ali koje već godinama ne obavljaju misiju uvođenja novih vrednosti. Rušdi je, uostalom, imao 34 godine kada je dobio svog prvog Bukera, Išiguro 35, a kod nas pisci sa 50 godina još bruse svoj talenat i sanjaju Ninovu nagradu. Zato poslednjih godina odjek nekada cenjenih nagrada postaje sve tiši. A to nije dobro za književnost.

Tatjana Čanak

20.01.07 Pobjeda

Zbirka eseja o anglo-američkoj poetici, Istorija, fikcija, mit, nedavno objavljena u ediciji “Teorija” beogradskog izdavača “Geopoetika”, izraz je višegodišnjeg iskustva univerzitetskog profesora, prevodioca sa engleskog jezika i književnog kritičara Zorana Paunovića.
Svoju studiju djela vodećih angloameričkih književnih stvaralaca, od buntovnog perioda zrelog romantizma do umornog satiričnog postmodernizma, Paunović počinje pretpostavkom da je “čovek nemoćan, a priča svemoćna; ona daruje život, ali može i da ubije” , da bi, u, značajnim dijelom, hronološkom nizu dvadeset i osam čvrsto teorijski fundiranih prikaza (i kroz četiri zaokružene cjeline, “Iscrtavanje mapa”, “Izdanci puste zemlje”, “Ovo nije zemlja za starce” i “On the Road”) pokazao kako se dilema o suštini i smislu umjetničke riječi modifikovala tokom dvadesetog vijeka, dok nijesu “ŠuĆmesto ‘smrti priče’, vodeći pisci poput Ejmisa, Makjuana ili Rudžija, u središte svojih razmatranja postavili ‘kraj istorije’. Priča je preživela da bi pomogla romansijerima da o novoj opsesivnoj temi stvore vlastita svedočanstva” – ili, pak, da ćute.
Poput Džojsovog Stivena Dedalusa, svi “junaci” Paunovićeve knjige pokušavaju da se probude iz košmara koji je istorija, košmara koji ne odriče samo autentičnu sadašnjost već i lični život. Drugim riječima, nije se “zloduh engleskog romantizma” bio nastanio samo u Bajronu, piscu od kojeg Paunović s pravom počinje, vodeći ovog “izopštenika u najopštijem smislu” do svog prvog Vaterloa, Don Žuana, već od istog virusa “monumentalne digresije” od naslijeđa, zapaža autor pronicljivo, boluju mnoga savremena pera. Čak i iz Stivensonovog pripovjednog žara ustaju “romantični gusari i okrutni dečaci”, obrćući naglavačke čitalačka velika očekivanja, da nam pokažu kako “ŠuĆ spektru opsena kojima nas daruje prevrtljiva umetnost memorije, jedna od najzanimljivijih jeste iluzija koja nas navodi da verujemo da smo nešto sačuvali u sećanju, pri čemu zapravo pamtimo nešto sasvim drugo.” Zbog toga će, kako nas kroz englesku književnost vodi autor ove knjige, i pritajeni Stivensonov obračun sa viktorijanskim mitom o geografskoj mapi smjelije nastaviti nova engleska “neizlečiva tumarala”, prvo u djelu Džozefa Konrada, a onda sasvim eksplicitno u putopisnom djelu Putovanje bez mapa Grejama Grina. Opasnost od pronađenih mapa, koje, kako Konradov Marlo pamti, vode do srca tame nestvarnih evropskih gradova, u kojima se kao melem na ranu privija laž o herojskim “prosvjetiteljima” divljine, potresno je jasna kada se nađe u ruke okrutnih dječaka, ovaj put, na žalost po njih, bez gusara, u Goldingovom romanu Gospodar muva. Kada se ovdje Paunović okrene neinventivnoj prirodi istorije, koja pobjeđenima može reći samo “avaj, ali ne može pomoći ili oprostiti”, kako reče V. H. Oden, ne pitamo se više ima li pobjednika, već knjigom neizbježno počinju da provijavaju slike pustoši Eliotove Puste zemlje u kojoj su sada rakovi i skarabeji nemilosrdno suočeni ne samo sa onom beketovskom slikom razorenog svijeta već i sa nemilosrdnim likom skrhanog Koriolana koji nosi savremeni čitalac. “Gaseći baklju civilizacijskog optimizma i naivne vere u napredak ljudskog roda kojima se licemerni devetnaesti vek tako nametljivo dičio,” zaokružuje autor jedan dio svog izlaganja, “Konrad u Srcu tame pali prve iskre one umetnosti čija će svetlost, prigušeno ali postojano, obasjavati epohu koja dolazi. Epohu kojoj će svetlost, kakva-takva, biti i te kako potrebna.” U svijetu u kojem rat može da se i podrazumjeva, kao u dramama Ronalda Harvuda, jer, i to je nekakvo osjećanje stvarnosti, kako je naslovljena i jedna zbirka pripovjedaka Grejama Grina – A Sense of Reality iz (revolucionarne?) 1963 – u svom traganju za ključem nekakve budućnosti, Grin se hvata za čudnovate slike dječije svijesti, gdje se, zapravo, briše granica između sna i jave, i čuda dešavaju, u nekim vrtovima, onamo gdje caruje, avaj, “ona vrsta slobode u zatočeništvu u kojoj je sve dopušteno.” Ali, ova bestijalna robinzonijada završava se utješnom pretpostavkom da pravi svijet, onaj u kojem žive džinovi, mora negdje postojati. Razgovor sa književnim džinovima pokazaće se jedinim mogućim pismom Piteru Akrojdu i Džulijanu Barnsu. Da bi potvrdio svoju egzistenciju pisca, Akrojd se latio Poslednjeg testamenta Oskara Vajlda u kojem, obratno, umjetnost postaje jedini stvarni život ovog iskrenog estetiste, koji “na primedbu da je u njegovoj priči sve izmišljeno odgovara ‘To je moj život.’” Za to vrijeme Barns se u “prerušenom” romanu Floberov papagaj uzda u ovog oca književnog modernizma da ga spase sveopšteg razarajućeg relativizma, pa i jedna od rašomonijada ovog “slučajnog posmatrača” kraj istorijske scene, roman Troje, počinje izjavom “Ime mi je Stjuart i sećam se svega”.
U romanu Bodljikavo prase, Barns se, kaže Paunović, “kloni svake političko-istorijske esejistike i nadmenog mudrovanja nad ostacima jednog sveta koji nikada nije bio njegov,” ali zbog toga nastoji da u svom unezvjerenom neposrednom okruženju otkrije, kao i mnogi prije njega (a vidjećemo ovdje i Džejms Džojs), nekakav sistem ili metod, makar taj metod bio lud. Pošto se povukao iz svog djela, Barns nam u svojevrsnoj jukstapoziciji, na (još jednom) sudu, predstavlja (nešto što, na žalost, još uvijek čini naviku našeg istorijskog pamćenja) “bahatost i prostotu bivšeg moćnika” i “pubertetsku grozničavost nove vlasti”, dok jedino sudija može biti “ponižen činjenicom da je ishod poznat i pre početka.” Zbog toga u poglavlju “Razaranje istorije po Martinu Ejmisu”, autor izvodi da u Putokazu vremena Ejmis možda ima pravo da izvrne linearno vrijeme od kojeg smo toliko zavisni, pa i da pokaže da nema nikakve koristi od tog izvrtanja. A kada se, u svijetu u kome je “ukinuta prošlost”, drama Nigde nikog nemam Edvarda Bonda otvori tamo gdje se završava Čekajući Godoa, bolje da se dugo očekivani gost nikada nije materijalizovao, sugeriše autor, kada se, “kako i dolikuje ovom ambijentu”, otrov umjesto u srebrni pehar sipa u činiju instant supe podgrijane u mikrotalasnoj pećnici. Kada, na ovaj način, neizbježna farsa pokaže da uzvišena patnja više nije moguća, Paunović nas logično vodi drami Klin Sajmona Deja, i pokazuje da, pošto boga ni ovdje nema, nijesmo iznenađeni kada nam se predstavi groteskni prizor seksualnog odnosa sa automobilom, jer više se ne radi o nekoj “pojedinačnoj anomaliji”, obrazlaže on – da bi doživio ljubav u postvarenom svijetu “čovek i sam mora postati stvar.” Zbog toga se Kurtu Vonegatu antiutopijske matrice prve polovine dvadesetog vijeka moraju učiniti “naivnim eskapističkim pastoralama”, sugeriše Paunović, pa se pisac sada mora uzdati u “precizni realistički okvir” Vijetnama i Hirošime, romana koji se mora zvati Hokus-pokus. U poslednjem poglavlju, “Don DeLilo: Buka u glavi, duh u vremenu”, osvrćući se na razarajuće metafikcijsko obesmišljavanje vaskolikog ljudskog znanja, autor nas neizbježno vodi zaključku da je “kompjuterski obezličen” jezik možda jedini ostao moguć za oblikovanje DeLilovog i našeg kosmopolisa.
Ovaj pažljivo osmišljen mozaik Zorana Paunovića, u kojem mnogi picaros metastazirane civilizacije kreću na svoja nepovratna putovanja, pokušavajući da pobjegnu od svojih priča, poput Jejtsa u beznadežnoj borbi sa talasima mora, ili kao jahači oluje Džima Morisona, ili, pak, kao putnici u vagonu zamagljenih stakala Toma Veitsa, dopru do svijeta onostranog koji je nekada sačinjavao jezgro istine davnih životnih mitova koji su nama odrečeni, mozaik sastavljen živim jezikom, istančanim zapažanjem i izvanrednim osjećajem za slikovite detalje, čini dragocjen doprinos ne samo razvoju anglistike kod nas već i nauci o književnosti u najširim razmjerama.

Marija Knežević