Istorija dubrovačke književnosti

05.04.15

Zlata Bojović (1939), istoričarka književnosti i dugogodišnja profesorka književnosti Filološkog fakulteta u Beogradu, od početka naučnog rada posvećena je istoriji književnosti epoha renesanse i baroka u Dubrovniku i Dalmaciji. Ona je nastavljač raguzeologije – dubrovačkih studija, osnovanih na Beogradskom univerzitetu, koju su pre nje razvijali profesori Pavle Popović, Petar Kolendić, Dragoljub Pavlović i Miroslav Pantić. Zlata Bojović je objavila veliki broj radova i knjiga iz oblasti renesansne i barokne književnosti, a njena poslednja knjiga Istorija dubrovačke književnosti, objavljena nedavno u "Plavom kolu" Srpske književne zadruge, kruna je njenog višedecenijskog rada.
"Ovo je prva istorija dubrovačke književnosti, nastala dva veka pošto je u stvaralačkom pogledu završena, celovita jer je obuhvatila sve epohe njenoga razvoja i trajanja, i njen prvi zadatak je bio da sagleda i predstavi celovitost i samosvojnost dubrovačke književnosti – njen istorijski razvoj, periodizaciju i klasifikaciju, specifičnosti određenih epoha, njenu komparativističku komponentu i povezanost sa savremenim književnim tokovima uopšte izvan Dubrovnika", kaže profesorka Bojović u razgovoru za "Vreme". "Ona je namenjena koliko književnoj istoriji (koja se može usvajati na raznim nivoima, među kojima je i studentski) toliko i raguzeologiji uopšte čiji je nesumnjivi deo."
Prve reakcije na njenu knjigu stigle su iz Hrvatske, i to pošto je u jednom trenutku bila tema rasprave poslanika Hrvatskog sabora koji su, kako su srpski mediji preneli, autorku optuživali da ima "imperijalističke težnje", da dubrovačku književnost proglašava srpskom, a dugogodišnji predsednik hrvatskog PEN-a Slobodan Prosperov Novak je njenu knjigu ocenio kao vrlo opasnu, zato što se "pojavljuje kao iredentistički, imperijalistički pokušaj uzimanja ne samo tuđe baštine, već i tuđe teritorije".
Profesorka Zlata Bojović ne želi da komentariše ovakve besmislene optužbe. Ona smatra da njena knjiga jasno pokazuje njen književno-istorijski koncept i naučni stav. Kao i prethodnih decenija i nekim drugim povodima, nema nameru da ulazi u bilo kakve političko-nacionalne rasprave o srpsko-hrvatskim kulturnim razgraničavanjima i svojatanju pisaca. "Jasno je da se u svojoj knjizi bavim isključivo istorijom književnosti, a to je specifična disciplina u okviru nauke o književnosti, kao i graničnim oblastima koje doprinose da se ta književnost bolje prouči, tumači, sagleda i vrednuje – teorijom književnosti, poetikom, komparativistikom", kaže profesorka Bojović. "O ostalim relacijama nemam šta da kažem."
"VREME": Vi nigde u vašoj knjizi o dubrovačkoj književnosti ne govorite kao o"srpskoj", ali ističete osećanje pripadanja "slovenstvu" (ili "slovinstvu") kod dubrovačkih pisaca.
ZLATA BOJOVIĆ: Osećanje slovenstva, ili "slovinstva", kako su ga Dubrovčani nazivali, a prema tome i jezik nazivali "slovinskim", posebno je došlo do izražaja u doba baroka, a to znači u književnosti 17. i delom 18. veka. To je bio izraz "slovinskog" rodoljublja koje je podrazumevalo pripadnost širokom prostoru slovenskih naroda, koji se protezao od Jadranskog do Severnog ledenog mora, kako se na mnogo mesta u literaturi govorilo i pevalo. U tom zanosu pevalo se i o "slovinskom" jeziku koji zauzima i podrazumeva isto to prostranstvo.
Osećanje slovenskog pripadništva počelo je snažnije da se naglašava i ispoljava već kod slovenskih humanista, od kraja 15, a naročito od prvih decenijama 16. veka. Ispoljavali su ga na razne načine, od kojih je bilo najvažnije pisanje istorija raznih slovenskih naroda i zemalja. Bio je to odgovor na potcenjivanje Slovena, koje je iskazivao veliki deo Evrope. U omalovažavanju Slovena osnovni pravac davali su romanski istoričari. Bez poznavanja slovenske istorije, a to znači slovenskog sveta, o Slovenima su govorili kao o varvarima, nekultivisanim narodima koji nemaju istoriju itd. Poreklo imena Sloven izvodili su od latinskog pojma sclavus – rob. Čitav niz veoma učenih slovenskih humanista angažuje se da istraži i predstavi istoriju pojedinih Slovena, njihovu prošlost, herojske uspehe itd., da svima jasno objasni da reč Sloven potiče od slovenske reči slava. Tada, u osnovi, bez obzira što je njihova istorija još uvek zamagljena legendama, puna proizvoljnosti i netačnosti, Sloveni dobijaju svoje mesto u evropskoj istoriji.
Pitanje osećanja slovenstva, jednostavno rečeno, vezano je za vreme kada su slovenski narodi, koji su živeli na prostorima na granici sa Turskom ili već pod njenom upravom, bili preplašeni od muhamedanstva. U zbližavanju Slovena, što ih je činilo jačim, videli su snagu otpora. Očuvanje hrišćanske vere – u vremenima kada je cilj Osmanskog carstva bio potčinjavanje hrišćana – i očuvanje slobode za prostore koji nisu potpali pod tursku vlast, odnosno oslobođenje od Turaka onih koji su već porobljeni – sjedinilo se u "slovinstvu". Dubrovačka književnost je značajno obeležena tim osećanjem, koje se u poimanju te literature naziva "baroknim slovinstvom" (D. Pavlović). Nema sumnje da je osećanje "slovinstva" bilo veoma zaslužno za jedinstveno osećanje patriotizma koje je dubrovačkoj literaturi davalo ton gotovo do njenoga kraja. Tim osećanjem je prožet veliki deo poezije i proze XVII i XVIII veka.
Kako biste definisali "slovinski jezik" kojim su, kako sami kažu, govorili i pisali pojedini dubrovački pisci?
To je narodni jezik štokavsko-ijekavskog dijalekta.
Otkud ćirilica u starom Dubrovniku?
Preovladavanjem slovenskog življa i slovenskog jezika spontano su se stvarali uslovi na dubrovačkoj teritoriji za razvoj pismenosti i srednjovekovne književnosti. U skladu sa sastavom stanovništva, koje se velikim delom naseljavalo iz hercegovačkog zaleđa, ali i sa opštim istorijskim kretanjima na ovom području, u srednjem veku na teritoriji Dubrovnika pored službe na latinskom jeziku služila se služba i na slovenskom jeziku. Te sveštenike su često, prema pismu kojim su se služili, nazivali "ćurilica" ili "ćirilica". Iz tih perioda sačuvan je i veliki broj ćiriličnih natpisa na spomenicima. U dubrovačkoj državnoj kancelariji tokom nekoliko vekova postojao je kancelar srpskog jezika (tu funkciju su imali i neki pisci, poput Paskoja Primovića), što je svedočilo o upotrebi jezika i ćirilice.
Najstarije dubrovačke srednjovekovne knjige su pisane ćirilicom – Dubrovački zbornikiz 1520, i takođe štampane ćirilicom – 1512. Služba blažene djeve Marije. Ćirilicom su pisane dve redakcije Aleksandride i drugo.
Kakvi su srpski tragovi u kulturi i književnosti starog Dubrovnika?
Srpski tragovi u kulturi i književnosti Dubrovnika su veoma stari i kontinuirano ih je bilo u svim vekovima njenoga postojanja, do prvih godina XIX veka. O starini prisustva srpskih tragova govori već činjenica da je jedan deo teritorije Dubrovačke republike sve do četrdesetih godina 14. veka pripadao srpskoj državi. Kralj, potonji car Dušan je, kao što je dobro poznato u istoriji, Dubrovniku ustupio deo svoje zemlje – poluostrvo Pelješac sa gradom Stonom (u kome je tokom jednog veka bila ustoličena srpska episkopija), a potom i njegov sin Uroš deo obale koja se zove Primorje. Dubrovnik je za sve potonje vekove pamtio ovaj deo istorije, pa se već u srednjovekovnim dubrovačkim ćirilskim spisima on pominje: "Neka se zna kako darova Car Stiepan Dubrovniku grad Ston na... 1333 lieta Hristova".
Taj događaj je zabeležen u svim dubrovačkim analima, a aluzije na cara Dušana mnogobrojne su u dubrovačkoj književnosti. O srpskoj istoriji i o povezanosti sa njenim najznačajnijim predstavnicima pišu humanisti – Ilija Crijević u čuvenom posmrtnom govoru svome ujaku Sorkočeviću ističe da su njegovi preci bili ugledne ličnosti na srpskom srednjovekovnom dvoru. O srpskom otporu Turcima, odnosno muhamedanstvu, o herojstvu govore mnogi dubrovački istoriografski spisi, a interesovanje za te teme naročito je bilo veliko kod epskih pesnika. Osim toga, neki barokni pisci, koji su mistifikovali svoje poreklo, izmišljali spektakularne genealogije i dovodili svoj rod u vezu sa velikim ličnostima iz prošlosti, rado su među svoje velike "pretke" ubrajali srpske junake – Mrnjavčeviće, na primer. Jedan od njih, pesnik Vicko Komnen, izvodi svoju genealogiju od roda Nemanjića. Srpska prošlost je bila važan deo dubrovačke usmene tradicije i narodne istorije: na nebrojeno mesta u poeziji pokazuje se da su Dubrovčani odlično poznavali srpsku narodnu epiku i njene najveće junake. Upravo se u dubrovačkim hronikama, pod uticajem i narodne i druge tradicije, sačuvala legenda o kosovskim junacima i o izdaji Đurđa Brankovića. U ranijem periodu središnja tema je tursko osvajanje Beograda (Ludovik Crijević, Mavro Vetranović), kasnije se pominju i drugi događaji. Ne mnogo značajan pesnik Antun Sasin u spevu Razboji od Turaka, peva krajem 16. veka o tragičnom događaju – spaljivanju moštiju Svetoga Save na Vračaru, u Beogradu, i to neposredno posle samog događaja. U Kraljevstvu Slovena Mavro Orbin je 1601. godine opširno, sa izvedenim genealogijama, predstavio sve srpske vladarske loze i sveukupnu srpsku istoriju, a istorija odnosa sa Dubrovnikom je široko zastupljena i u Analima Jakova Lukarevića, nastalim nekoliko godina kasnije.
Naročito su bile impresivne predstave istorijskih i epskih junaka koje su se našle u delima 17. veka, ali i kasnije, jer je to bilo vreme izrazitog "slovinstva". U velikom deluOsman Gundulić veliča srpsku prošlost, jednu od dirljivih romantičnih epizoda smešta u okolinu Smedereva, i poziva se na "nemanjićku" krunu. Neposredno posle njega najplodniji dubrovački barokni dramski pisac Džono Palmotić radnje svojih drama vezuje za izmišljene srpske junake i dvorove, a glavni junaci nekih njegovih dramoleta su despot Đurađ, Jerina, despot Vuk, Miloš Kobilović i drugi. To će se ponavljati i kod drugih autora sve do kraja 18. veka, kada Andro Pauli peva takođe o vojvodi Janku, despotu Đurđu, Marku Kraljeviću i drugima.
Veliki broj pomena o Srbiji sačuvao se u mnogobrojnim izveštajima poklisara koji su svake godine odlazili na Portu i, kao i dubrovački karavani, prolazili ustaljenim putem preko Kosova, Novog Brda, Toplice, Niša. U tim izveštajima, koji su često pravi putopisi, sačuvane su mnoge vesti o Srbiji i njenom životu, o kulturi, opisani su srpski manastiri, zabeležene su lokalne legende i predanja. Sve se to našlo i u jednom epu s kraja 17. veka, pod nazivom Dubrovnik ponovljen, u kome je opevano putovanje dvojice dubrovačkih poklisara preko srpskih prostora na Portu, a obojica su bili pesnici – Jaketa Palmotić i Nikola Bunić, koji je, inače, i sahranjen u Janjevu na Kosovu.
Sa druge strane, i dubrovački trag u srpskoj književnosti i kulturi je dubok, o čemu ste pisali u jednoj od vaših prethodnih knjiga, Stari Dubrovnik u srpskoj književnosti. Taj trag u Beogradu je vidljiv i u gradskim toponimima – Banovo brdo, Dubrovačka, Držićeva, Palmotićeva ulica, Gundulićev venac, Umetnički paviljon "Cvijeta Zuzorić", Astronomsko društvo "Ruđer Bošković"... svoje nazive duguju slavnim Dubrovčanima.
Prilika je da uz ove gradsko-istorijske toponime podsetimo na specifičnost odnosa između Beograda i Dubrovnika kroz istoriju. Opšte je poznato da je u Beogradu, kao i u mnogim drugim gradovima širom Srbije, još od srednjeg veka postojala velika dubrovačka trgovačka kolonija, koja se naročito razvijala u doba despota Stefana Lazarevića. Ime Dubrovačke ulice je trag te istorije. Veliki broj dubrovačkih trgovaca je stalno živeo u Beogradu, osnivali su velike korporacije i organizovali trgovačke poslove. Značajan broj dubrovačkih pisaca imao je neposredne i posredne veze sa Beogradom. Na primer, bliski predak proslavljenog Ruđera Boškovića, Italijan Betera, kao trgovac doselio se iz italijanskog grada Bergama najpre u Beograd, tu je došao u dodir sa dubrovačkim trgovcima i potom otišao u Dubrovnik, u kome se nastanio. Vredno je pomenuti da je, zahvaljujući dubrovačkim trgovcima, delovala prva štamparija u Beogradu: dubrovački trgovac Trojan Gundulić, koji se zabavio i štamparskim zanatom, 1552. je upravo u Beogradu dovršio štampanje Beogradskog četvorojevanđelja. Niz rukopisnih knjiga je za potrebe Dubrovčana prepisivan u Beogradu. Tako je među dubrovačkim trgovcima u Beogradu nastao prepis čuvenog molitvenika Raj duše 1567. godine itd.
Pored mnogih primera te vrste za potvrdu tradicije vezanosti srpskih pisaca za dubrovačku literaturu, kulturu i istoriju jesu i mnoga dela inspirisana starim Dubrovnikom – ovo "starim" dodajemo samo zbog jasnoće: sve o čemu je reč odnosi se na državu dubrovačku, odnosno na period do prvih godina 19. veka kada je ona, posle više vekova samostalnog postojanja – a njeni podanici su bili Dubrovčani – prestala da postoji.
Odlično poznavanje dubrovačke literature pokazivalo se već kod srpskih pisaca 18. veka (J. Rajić), a ubrzo su se u poeziji romantičara prepoznavali njeni mnogi uticaju. Učitelj Jefta Popović tridesetih godina 19. veka štampa dubrovačke pisce ćirilicom, među njima i Gundulićev spev Osman. Uticaji dubrovačke poezije i drugih dela prepoznaju se u stihovima Branka Radičevića, kod Koste Trifkovića, Jovana Sterije Popovića čiji se Tvrdica neposredno naslanja na poznati Držićev lik, zatim Laze Kostića, Đure Jakšića. Kraljevstvo Slovena Mavra Orbina, Gundulićev Osman, metrika baroknih pesnika, teme iz dubrovačke legendarne i stvarne istorije – Veliki zemljotres iz 1667. godine, lik neobičnog ubice i heroja Marojice Kaboge, dubrovački trgovci i karavani koji prolaze Srbijom i drugi, postaju predmet ili inspiracija ili podloga mnogih dela srpske književnosti od 19. veka do sad.
Bogato je zastupljena dubrovačka tematika u putopisima i pripovetkama Andre Gavrilovića, koji je, inspirisan likom Dživa Gundulića, ali i drugih pisaca, kao i neobičnim pojavama, istorijom, književnim junacima, napisao nekoliko kratkih drama, više putopisa i istorijskih pripovedaka. Dubrovačke teme su zastupljene u delima Matije Bana, Vida Vuletića Vukasovića, Aleksandra Vidakovića i drugih. Autori su koristili bogatu arhivsku građu koju su objavljivali istoričari. Mnoge strane o Dubrovniku ispisane su u istorijskim romanima Slavomira Nastasijevića, Dušana Baranina, Dobrila Nenadića, Gorana Petrovića i drugih koji se bave srednjim vekom i srpskim vladarima vezanim sa Dubrovnik – carom Dušanom, despotom Stefanom Lazarevićem, Đurđem Brankovićem i dugih. Neki od najvećih srpskih pisaca prošloga i početka XXI veka napisali su značajna dela inspirisana Dubrovnikom – Jovan Dučić, Miloš Crnjanski, Ivo Andrić (pored poznatih pripovedaka, nameravao je da piše dva romana sa dubrovačkim temama), Milorad Pavić, Ljubomir Simović, Ivan V. Lalić... Temom Dubrovčana u srednjovekovnoj Srbiji bavi se nekoliko romana nastalih u naše vreme, koji se pojavljuju ovih godina – Saše Hadži Tančića, Radoslava Bratića, Milkice Miletić, likovi Dubrovčana se prepliću u romanima Radovana Beli Markovića i drugih.