Istorija Vizantije

07.11.05 Politika

Samo dve godine posle engleskog izdanja, pojavilo se srpsko izdanje Oksfordske istorije Vizantije. Reč je o zajedničkom poduhvatu nekolicine poznatih vizantologa, uglavnom profesora na univerzitetima u Velikoj Britaniji i SAD, a pod redakcijom Sirila Manga, jednog od najvećih stručnjaka za vizantijsku istoriju druge polovine 20. veka.
Zašto nova Istorija Vizantije i u kakvom je ona odnosu prema istoimenoj knjizi Georgija Ostrogorskog? Zanimljivo je da je ovo najčešće pitanje koji su mi postavljali ne samo nedovoljno upućeni čitaoci nego i pojedine kolege. Odmah odgovaram da one nisu suprotstavljene, da je Oksfordska istorija Vizantije najnovija u čitavom nizu pregleda vizantijske istorije kojih će biti i ubuduće. Tako, na primer, pre nekoliko godina američki vizantolog Voren Tredgold na preko hiljadu stranica napisao je voluminoznu Istoriju vizantijske države i društva (Stenford 1997). Knjiga Ostrogorskog, koja je po želji nemačkog izdavača bila prevashodno okrenuta političkoj istoriji, i danas zauzima posebno mesto. Prevedena je na veliki broj jezika, neprestano izlaze nova izdanja, a nedavno su se pojavili prevodi na japanski i korejski, mada te civilizacije nemaju nikakve veze sa Vizantijom.

Mi se menjamo

„Vizantija se nije promenila” naglašava Siril Mango u predgovoru, ali „naš pristup jeste, i nesumnjivo će se menjati i u budućnosti”. Upravo ova ocena naglašava potrebu neprestanog preispitivanja postojećih znanja i postavljanja novih pitanja. Ne treba zaboraviti da je Vizantijsko carstvo jedina država s ove strane kineskog zida koja je opstala od antičkih vremena do zore novog doba i da je upravo dugotrajnost jedna od njenih najuočljivijih obeležja. Nekadašnje shvatanje o Vizantiji koja se stolećima ne menja napušteno je i danas se zna da se Carstvo kao odgovor na promenljivu stvarnost izvan njegovih granica i samo menjalo, ali su te promene bile optočene aurom „promišljene nepromenljivosti” koja je bila neophodni deo njegove tajanstvenosti. Od naročitog je značaja i činjenica da je Vizantija bila jedinstven amalgam rimskog državnog uređenja, grčke kulture i hrišćanstva, a kao takva osoben i neponovljiv civilizacijski fenomen.
Istorijska nauka je odavno napustila predrasude i stereotipe o srednjem veku, koji su je dugo opterećivali, i shvatila je da je to razdoblje predstavljalo detinjstvo moderne Evrope, istina detinjstvo koje je prilično dugo trajalo. Na taj način su i predstave o Vizantiji, kao integralnom delu tog sveta - kao učmaloj, dekadentnoj i amoralnoj sredini - postale bespredmetne i sada pripadaju jedino istoriji evropskih zabluda i neshvatanja.
„Ono što je nekada izgledalo kao monotona bajka o propadanju, intrigama, moralnoj niskosti, pretvorilo se u uzbudljiv i živopisan ep; ono što je Gibon smatrao sujeverjem, pojavljuje se kao duhovnost” – piše Siril Mango – „Umetnost koja je bila ismevana zbog nespretnosti i beživotnosti, postala je početkom 20. veka izvor inspiracije u borbi protiv akademskog klasicizma”.
Struktura Oksfordske istorije Vizantije je troslojna. Prvi sloj čini pregled istorije Vizantijskog carstva, sa nekim novim pogledima i reinterpretacijama. Hronološki kostur je podeljen u četiri velike celine – „Istočno rimsko carstvo od Konstantina do Iraklija (306-641)”, „Borba za opstanak (641-780)”, „Srednjovekovno carstvo (780-1204)” i „Rasparčavanje (1204-1453)”. U periodizaciji vizantijske istorije, koja je kao i svaka periodizacija u određenoj meri stvar konvencije - ali kao takva i neophodna - posebno je naglašeno nekoliko hronoloških čvorišta.
Najpre se jednostavno ističe da ako je nešto nastavak, a Vizantija jeste neposredan nastavak Rimskog carstva, onda i nema početak. Ipak, taj „sporni” početak se svakako podudara sa 4. vekom, bez obzira da li je reč o 306, 313, 324, 330, 380. ili 395. godini, a to su vremenske odrednice koje su u opticaju. Kraj antike smešta se u period između 575. i 650. godine, a obeležavaju ga ne samo ogromni teritorijalni gubici Vizantije na Balkanu i na Bliskom istoku već i propast gradova i opšta ruralizacija koja je dva veka ranije zadesila Zapadno carstvo. Što se tiče kraja Vizantije, ona je kao država prestala da postoji u utorak 29. maja 1453. godine – Donald Nikol je rezignirano napisao: „Dan koji nikada nije trebalo da svane”, ali je kao civilizacija nastavila da postoji svakako do oko 1800. godine. To je takozvana „Vizantija posle Vizantije”, koja je obuhvatala zemlje pravoslavne vere Rusiju, Rumuniju, Bugarsku, Srbiju i Grčku, bez obzira na činjenicu što je znatan njihov deo bio uklopljen u ogromni mehanizam Osmanskog carstva. Tek je u 19. stoleću, u jednom novom vremenu, vremenu nacionalnog buđenja, došlo do laganog rastakanja ove pravoslavne „vizantijske” zajednice.
Drugi sloj Oksfordske istorije Vizantije, koji označava i izlazak iz okvira događajne i političke istorije, obuhvata tekstove kakvih obično nema u ovakvim pregledima vizantijske istorije. Reč je o poglavljima: „Život u gradu i na selu”, „Nova religija, stara kultura”, „Ikonoborstvo”, „Preporod učenosti”, „Širenje Reči božje: vizantijske misije”, „Paleološka učenost”, „Prema franačko-grčkoj kulturi”. Ova poglavlja, dodajmo, naročita su dragocenost knjige koja je pred nama jer nam otkrivaju Vizantiju u jednoj drugačijoj svetlosti.
I, najzad, treći sloj čine mali dodaci, nalik na svojevrsne medaljone, koji prate svako veće poglavlje: „Likovi Konstantina”, „Status i statusni simboli”, „Carigrad”, „Hodočašće”, „Ikone”, „Trgovina” i ”Monaštvo”. Na taj način pred očima čitaoca izranja veoma vešto ukomponovana „trospratna” panorama Vizantijskog carstva koja tako sačinjena nudi celovitu sliku jednog nestalog društva čiji daleki odsjaji i danas obasjavaju obzorje svetske civilizacije.

Doba vere

Naravno, Oksfordskoj istoriji Vizantije može se uputiti i poneka primedba. Ovom prilikom bih skrenuo pažnju samo na jednu koja se tiče ikonoborstva, spora koji je više od stoleća bio glavni unutrašnji problem Carstva. Nesumnjiva je činjenica da se u Vizantiji u mnogim bogoslovskim pitanjima dogma mešala sa politikom. Međutim, utisak je da gospođa Patriša Karlin-Hejter, pisac poglavlja o ikonoborstvu, čitav problem posmatra isuviše pragmatički i u njemu vidi samo politiku i politički motivisane odluke. Na taj način se nedovoljno duboko shvata jednostavna i važna činjenica da je srednji vek zbilja bio „doba vere” u najplemenitijem značenju tog izraza, nešto što današnji čovek možda više može da nasluti nego da istinski shvati. Zato je isuviše uprošćeno u svakom postupku videti isključivo politiku i racionalno odlučivanje.
Da bih bio jasniji, ukazaću na događaj kojim je zapravo otvorena ikonoboračka kriza u Vizantiji i koji ilustruje snagu emocija, proisteklih iz privrženosti religiji, u postupcima pojedinaca ili grupa. Bila je 726. godina, deseta godina vladavine Lava III, prvog cara ikonoborca, koji je želeo da isproba javno mnjenje Carigrada. On je poslao jednog velikodostojnika sa naređenjem da ukloni Hristovu ikonu iznad Bronzane kapije carskog dvora. Pokušajmo da zamislimo grupu uzbuđenih žitelja Carigrada koja se tu zatekla - među kojima je bio i veliki broj žena – kako prilaze i na licu mesta ubijaju nesrećnog uglednika. Koliko tu ima politike, a koliko verskog naboja i religijskih ubeđenja!
Vasilevs Lav III je veoma dobro razumeo poruku prestoničkih podanika i za nekoliko godina je morao da se primiri i odloži svoje planove o uništavanju ikona. Ni u kom slučaju, dakle, ne bi trebalo potcenjivati iskrenu religoiznost prosečnog Vizantinca. Uzgred, nije bez značaja podsetiti da je Vizantija bila manje verski tolerantna nego islam i neznatno tolerantnija od zapadnog hrišćanstva.
Oksfordska istorija Vizantije, koju svesrdno preporučujem našoj čitalačkoj publici, snabdevena je mnogobrojnim ilustracijama, a na kraju su dati hronološki pregled najvažnijih događaja i spisak odabrane literature koji se zbog ciljeva edicije uglavnom svodi na knjige i rasprave na engleskom jeziku.

Radivoj RADIĆ