Intertekstualnost

01.12.15 Polja

Ulazak u (meta)tekstualni lavirint monografije Intertekstualnost Marka Ju vana (1960), slovenačkog komparatiste, književnog istoričara i teoretičara, otvara više planova sagledavanja obilja književne građe. Ako pođemo od stava Julije Kri steve da se „književni tekst uključuje u mnoštvo tekstova” i da je „pisanje replika (funkcija ili negacija)” na neki drugi tekst (druge tekstove) dolazimo do hipoteze da je svaki književni tekst na svim svojim (ne)svesnim nivoima, zapravo jedan in tertekstualni mozaik citata. Upravo pomenuta dihotomija svesno/nesvesno ukazuje na činjenicu da je arhitektura intertekstualnosti višespratna: ona je i vidljiva, namerna (označena) i nevidljiva, aluzivna (neoznačena).

Možemo da postavimo pitanje: gde je onda granica među tekstovima u samome tek stu? Juvan navodi da je pojava pismenosti omogućila fiksaciju granice (raskršća) među tekstovima. Kretanjem kroz intertekstualni metadiskurs, kroz čitavu knjigu, susrećemo se sa kaleidoskopskim asortimanom markera tih granica koji čine poj movi kao što su aluzija, parodija, prevod, parafraza, kontrafaktura, emulacija, anagram i dr.

Juvan daje istoriju različitih vizura aluzije gde se kao dominantna ističe ona po kojoj bi ova figura bila po semantičkoj dvojnosti bliska alegoriji, a po prećut kivanju elipsi. Pored hronološkog prikaza istorije parodije, Intertekstualnost nam rasvetljava polivalentnu funkciju pomenutog književnoteorijskog pojma u post moderni, sa posebnim osvrtom na njegove citatne odlike. Juvan nadalje razbija pred rasude vezane za prevod a koje se odnose na njegovu „pasivnu reprodukciju teksta” nazivajući ga interpretativnim metatekstom i rezultantom dijaloga izvornika sa „aktuelnim jezičkim, kulturnim i ideološkim drugim”. Parafraza se objašnjava u svetlu interpretativne tekstualne inovacije izvornika, ali sa očuvanjem smisla istog. Kontrafaktura je, u parodijskoj paradigmi, prikazana kao strategija profanog, apokrifnog krivljenja „jevanđelja, opšte ispovesti, litanija i misa u svetovne teme– društvenokritičke, anakreontske ili erotske”. Emulacija, kao kompleksni inter tekstualni postupak, stavljena je u kompetetivni kontekst, u kom su se ambiciozni književnici ili govornici takmičili sa svojim uzorima u nameri njihovog nadma šivanja odnosno prevazilaženja. Emulacija je dovedena u vezu sa imitacijom čiji je cilj svesno postizanje prevrednujućeg otklona. Sosirovska koncepcija anagrama, odnosno paragrama, prikazana je kao kontekstualizujući postupak cepanja i raži zljavanja latentnog teksta – „teme” u tekstualnu „mnogostrukost”. Sve navedene mozaički poslagane pojmove Marko Juvan divergira u kompleks intertekstualnih diho tomija koji posmatra intertekstualnost kao kvantitativnu i kvalitativnu, užu i širu. Poslednja intertekstualna opozicija može se tipološki shvatati, navodi nas Juvan, kao model centra i margine.

Koji procesi regulišu odnos centra i margine u Juvanovom intertekstualnom lavirintu? Autor Intertekstualnosti govori, na jednoj strani, o pozitivnim koncepcijama podražavanja. Na drugoj, on ukazuje na negativne strategije citatne parodije, ironije, kontrafakturne distorzije sakralnog. Dijalektika između centra i margine u Juvanovoj vizuri odvija se preko bahtinovski shvaćene dijalogičnosti. Dijalog se realizuje i na metaforičnoj i na metonimijskoj osi, a intenzitet inter tekstualnosti se određuje preko njene interaktivnosti. Ona se, u slučaju binarne opozicije konvencija/inovacija, odnosi na eliotovsko permanentno pregrupisava nje dela u književnoistorijskom poretku.

Obim pojma tradicije, u diskursu intertekstualnosti, referiše i ka hronolo škoj liniji njenog izučavanja. Njeni ugaoni kamenovi su pomenuti Mihail Bahtin i Julija Kristeva. Osim njih, Juvan ukazuje na intertekstualne pravce Hansa Roberta Jausa, Džonatana Kalera, Mišela Rifatera, Žaka Deride, Šarla Grivera, Džeja Lemkea, Žerara Ženeta. Jaus intertekstualnost vidi kao poseban oblik stvaralačke recep cije. Kaler je shvata kao dvoboj pesničkih majstorstava, pri čemu pravi kritički otklon od psihologističkog romantizovanja uticaja i autora Harolda Bluma. Rifater vidi intertekstualnost kao podsvesnu, nagonsku potrebu za receptivnom uređeno šću, za ektropijom. Ovo se odnosi na svesno generisane hermetičke tekstove, kao i na kontekstualizaciju do tada neviđenih tekstualnih pojava. Rifater jasno ističe stav da je referencijalnost književnih tekstova krajnje nelinearna, dajući tako putokaz kako čitaocima-konzumentima tako i književnim teoretičarima i kritiča rima. Derida ruši granice među tekstovima, tačnije između teksta i konteksta, is tičući da „nema ničega van teksta”. Prema ovom dekonstrukcionisti, tekst nastaje samo u transformaciji nekog drugog teksta, pri čemu je uslov razumevanja teksta sadržan u uočavanju ponavljanja, odnosno prenošenja tekstualnih elemenata iz jed nog teksta u drugi. Interesantan je intertekstualni zaokret koji naratolog Žerar Ženet čini odricanjem od strukturalističkog „zatvorenog teksta” ka „otvorenom strukturalizmu”. Ženet koristi pojam transtekstualnosti da bi označio sve ono što predstavlja očigledan ili prikriven odnos projekcije osnovnog teksta na druge tekstove. Loren Dženi daje distinkciju između implicitne i eksplicitne intertek stualnosti obrazlažući da se prva tiče odnosa teksta sa kodovima, a da druga refe riše ka umetničkoj upotrebi, odnosno ka beletrističkoj montaži i citatnosti. Šarl Grivel intertekstualnost smatra prisilom ka ponavljanju a Džej Lemke, naposletku, vidi je kao ideološku sluškinju.

Poseban fokus u svojoj monografiji Juvan stavlja na morfologiju citatnosti, kaojasnog puta koji spaja autore i njihove tekstove. Tipologiju i klasifikaciju citatno sti Dubravke Oraić koristi kao teorijsku okosnicu u ovom delu monografije. Kre ćući se od teorijskog polazišta koje je Oraić imala u ruskim formalistima, Juvan citatnu putanju završava u postmoderni sa citatnošću kao figurom, sa pseudoci tatnošću i različitim oblicima citatne mistifikacije. Psihoanalitički pristup intertekstualnosti vidimo kod nadrealista u sadržaju pojma automatskog pisanja Andrea Bretona. Tinjanov smatra da je intertekstualnost autoregulativni metod same književne tradicije. Fenomenolozi izjednačavaju intertekstualnost sa knji ževnim uticajem. (Post)strukturalista Rolan Bart, proglašavajući autora mrtvim, ukazuje da je za intertekstualnost sâm tvorac književnog dela irelevantan. Književno delo tako spontano ulazi u bujicu književnih tekstova.

Intertekstualna izučavanja na terenu slovenistike stavljena su u okvire fran cuske teorije književnosti sa fokusom na strukturalizam i rani poststrukturali zam. Njena ishodišta reflektovana su i na slovenačku neoavangardnu tekstualnu praksu, pre svega na ludizam i reizam. Pregled izučavanja intertekstualnosti dat je kroz radove Tarasa Kermaunera, Andreja Medveda, Aleša Debeljaka, Slavoja Ži žeka, Vena Taufera, Janka Kosa, Rastka Močnika, Mladena Dolara, Brace Rotara. Teo rijsku osnovu, koja se nalazi u osnovi svih ovih izučavalaca intertekstualnosti u Sloveniji čini nit koja spaja prevode u neoavangardnom teorijskom magazinu Tel Quel, radove Kristeve, Deride, Rolana Barta. Kermauner je esejistički promišljao više intertekstualnih fenomena među kojima možemo izdvojiti parodijsku igru i simulaciju. Andrej Medved se bavio ideološkim intertekstualnim aspektima ludi zma. Aleš Debeljak je u svojim teorijskim radovima razmatrao fenomene književnog palimpsesta, kolaža i inter-žanrovnosti masovne kulture. Žižek je intertekstu alnosti pristupio sa ontološke, hajdegerijanske strane. Veno Taufer je za predmet svog intertekstualnog pristupa književnosti izabrao strategije preuređivanja citata, dok je Janko Kos jasno ocrtao binarne opozicije elitistička/populistička i ezoterijska/egzoterijska intertekstualnost.

Entropiju, koju sačinjava konglomerat referenci u izuzetno iscrpnom prikazi vanju, Marko Juvan metatekstualno artikuliše kroz pojam tekstualne iscrpljenosti Džona Barta. Ova iscrpljenost, koja proističe iz sofisticirane igre teksta sa tra dicijom, odnosi se na tamnicu jezika u kojoj shvatamo da se nalazimo kada želimo da nešto novo kažemo, jer ubrzo spoznamo činjenicu da su zapravo „sve priče već is pričane”. Ektropično se Juvan poziva na „intertekstualnu enciklopediju” Suzan Holtijus, koja bi omogućila čitaocu da se snalazi u (hiper)tekstualnim lutanjima. Tekst koji se upravo završava, predstavlja samo jedan mali produžetak Arijadnine niti u nameri da se nazru mogući obrisi rubova (inter)tekstualnog lavirinta zvanog književnost.

Vladimir B. Perić