Identitet, religioznost, seksualnost

01.11.17

Kultura

Budući da u sebi objedinjujemo mnogostruke individualne i kolektivne identitete (identitet uloga, kulturni, etnički, politički, verski, rodni, seksualni), veoma je teško utvrditi koji među njima preovladava u određenoj situaciji, kako je moguće eventualno pomiriti identitetske ambivalentnosti i, konačno, kako je moguće naći najpoželjniji način za potvrđivanje sopstvenog i odnos prema identitetima drugih i drugačijih. Problem se usložnjava i postaje ozbiljniji naročito onda kada su u pitanju identitetski markeri koji stoje na, reklo bi se, suprotnim, ekstremnim pozicijama, imajući u vidu javno promovisane diskurse o društveno prihvatljivim i/ili duboko ukorenjenim vrednostima. Slučaj hibridnosti identiteta može se razmatrati na primeru religioznih homoseksualaca, imajući pre svega u vidu ambivalentnost pomenute seksualne orijentacije i hrišćanske etike, odnosno osude istopolnih partnerstava i ljubavi.
Knjiga koju ovom prilikom predstavljamo, Identitet, religioznost, seksualnost, autora Miloša Jovanovića, docenta na Filozofskom fakultetu u Nišu, značajan je i vredan doprinos pomenutim naučnim promišljanjima, tematizujući problem identiteta religioznih LGBT osoba u Srbiji. Kao osnova knjige poslužilo je dugogodišnje autorovo sociološko interesovanje i istraživanje na ovu temu za potrebe doktorske disertacije, koju je Jovanović odbranio na Departmanu za sociologiju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Nišu, 7. oktobra 2015. godine. Izdavačka kuća Mediterran Publishing iz Novog Sada, u saradnji sa Mašinskim fakultetom u Nišu, objavila je knjigu 2016. godine. Time je na kritički uvid naučnoj i široj javnosti ponuđena teorijski i empirijski vredna publikacija, koju retko obrađivana tematika u nauci, a kontroverzna polemika u javnosti, svrstava u malobrojne i gotovo pionirske poduhvate na ovim prostorima.
Na 250 strana teksta, knjiga je tematski strukturisana u četiri poglavlja sa odgovarajućim podpoglavljima: Uvod (Identitet: pokušaj razjašnjenja koncepta; Sociološka razmatranja identiteta; Identiteti kao „nužne fikcije”), Strukturalne datosti (Homoseksualnost i društvo u Srbiji 2000­ih; Revitalizovana religija i LGBT populacija), Delatnost aktera (Identitet religioznih neheteroseksualaca; Spiritualnost nasuprot religiji; Metodologija; Napuštanje jedne od sfera i pregrađivanje; U sebi pronađena vera) i Zaključak. Predgovor je napisala dr Ivana Spasić, redovna profesorka Odeljenja za sociologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, maestralno nas uvodeći u knjigu jednim svojim ličnim sećanjem, kontekstualno prilagođenim tematici koja se u knjizi razmatra. Istovremeno, nije propuštena prilika da se ukaže na kvalitet i značaj same monografije. Posebno je važno osvrnuti se i na vrlo opširan spisak literature, relevantnih (naučnih) izvora podataka, koji je korišćen u uobličavanju knjige i ponuđen na njenom kraju, na čak više od 40 strana. Nesumnjivo visok nivo obaveštenosti autora o predmetu istraživanja je na pojedinim, doduše retkim, mestima u knjizi uslovio previše opširna objašnjenja, nekada čak i sasvim nepotrebne digresije. No, ovo se može pripisati intenciji autora da pruži što obuhvatniju sliku tematizovane pojave i da ovako neuobičajeno bogata, sistematizovana i korisna građa „posluži budućim istraživačima i umanji im posao oko potrage za postojećim referencama”.
U uvodnom delu knjige pružene su relevantne i teorijski prilično obuhvatne informacije koje se odnose na konceptualno i sociološko određenje samog pojma identiteta u okviru tri osnovne paradigme: socijalno­psihološke, kulturološke i postmoderne paradigme. Polazeći od shvatanja indentiteta kao promenljive konstrukcije, a ne jednom fiksirane datosti, autor naglašava da identitet postaje cilj čestog lutanja i napornog traganja (pojedinaca i društvenih grupa), u dijalektičkom procesu identifikacije (klasifikovanje/kategorizovanje i poistovećivanje). Analitičko približavanje problemu seksualnog identiteta u društvenom kontekstu, kroz primarnu teorijsku vizuru Džefrija Viksa i Mišela Fukoa, ostvareno je u odeljku koji se bavi identitetima kao „nužnim fikcijama”. Uzimajući u obzir raznolikost teorijskih pravaca i brojnost pojedinačnih naučnih interpretacija na koje se autor poziva (E. Gofman, Dž. H. Mid, E. H. Erikson, N. Elias, T. Lukman, P. Berger, E. Gidens, M. Fuko, S. Hol, P. Burdije, Dž. Batler, T. V. Adorno, Dž. Viks i dr.), uvodni deo knjige proporučujemo kao dobru i korisnu polaznu osnovu svima onima koji su istraživački orijentisani ka razmatranju višedimenzionalnog i složenog problema identiteta.
Drugo poglavlje knjige posvećeno je sagledavanju homoseksualnosti u srpskom društveno­istorijskom kontekstu, uz kritički osvrt na tretman neheteroseksualaca počev od srednjovekovne srpske države sve do danas. Autorova pažnja fokusira se i na promene u shvatanju homoseksualnosti u medicinskom/psihijatrijskom kontekstu (od bolesti/ psihičkog poremećaja do varijeteta seksualnosti) i društvenom (pre svega pravnom i političkom) kontekstu. Kritička refleksija zasnovana je na komparativnoj analizi i interpretaciji unapređenja položaja LGBT populacije u savremenoj Srbiji u odnosu na vreme socijalizma („veća vidljivost i prisutnost seksualno drugačijih u javnom prostoru, dekriminalizacija istopolnih seksualnih odnosa, uspostavljanje pravno­institucionalne regulative koja bi trebalo da umanji efekte diskriminacije seksualnih manjina”2). Uprkos tome, autor nedvosmisleno ističe da u srpskom društvu ne preovlađuje tolerantan stav prema seksualnim manjinama, argumentovano ukazuje na postojanje socijalne distance građana Srbije prema homoseksualcima, pokazujući da viši nivo pomenute distance direktno korelira sa religioznošću (a time i sa izrazito moralističkom osudom homoseksualnosti kao greha u okviru pravoslavnog hrišćanstva i Srpske pravoslavne crkve). Apostrofiranje veze između revitalizovane religije, odnosno konfesionalne identifikacije i negativnog stava prema homoseksualnosti u Srbiji naučno je utemeljeno na rezultatima relevantnih empirijskih istraživanja obavljenih u poslednjih desetak godina na ovim prostorima i ilustrovano mnoštvom vešto odabranih primera iz našeg aktuelnog socijalnog okruženja.
Centralni deo knjige pripada trećem poglavlju pod nazivom Delatnost aktera. Značaj ovom delu knjige naročito pribavlja analiza podataka dobijenih u iskustvenom istraživanju suprotstavljenosti religioznosti i seksualnosti u identitetu LGBT osoba u Srbiji, koju je autor sproveo primenom kvalitativnih metoda (kombinujući problemsko usmereni, dubinski, i narativni intervju). Istraživanjem je obuhvaćeno 17 osoba iz Srbije i četiri iz Bosne i Hercegovine, u vremenskom razmaku od 2005. do 2014. godine. Oslanjanjem na nalaze postojećih socioloških istraživanja u svetu o problemu identiteta religioznih neheteroseksualaca, autor analizira, interpretira i šematski predstavlja četiri moguća idealno­tipska načina/strategije rešenja takve problemske situacije: 1) Potiskivanje seksualnosti zbog religije: negiranje (homo)seksualnosti kroz aktivnu „borbu protiv greha”; 2) Napuštanje religije zbog seksualnosti: „beg” u ateizam, „odstranjivanje” religioznog; 3) Pregrađivanje religioznosti i seksualnosti: „suživot” uz potpunu odvojenost i 4) Integrisanost religijskog i seksualnog: izvesne kritičke reinterpretacije religije uz „umerenu” afirmaciju neheteroseksualnosti. Kroz lične naracije učesnika istraživanja, navođenjem pojedinačnih iskustava i pripovesti, pored ova osnovna četiri tipa, kontekstualno se analiziraju i kategorizuju i izvesni međutipovi i/ili podtipovi, sve u skladu sa fluidnošću i promenljivošću samog identiteta.
Imajući u vidu relevantnost naučnog pristupa društveno osetljivoj, često diskurzivno protivrečnoj, a istovremeno značajnoj temi, moglo bi se reći da knjiga Identitet, religioznost seksualnost: problem identiteta religioznih LGBT osoba u Srbiji predstavlja nesumnjivi doprinos svojevsrnom saznanju našeg društva o samome sebi. Korisnom saznanju o onima koji su dvostruko marginalizovani i društveno skrajnuti, o kulturnim raznolikostima koje nas istovremeno obogaćuju i opterećuju, o simboličkim podelama i borbama koje prožimaju i oblikuju savremeno društvo u Srbiji. Kroz „identitetske muke protivrečnih izbora”, između nasleđa tradicije i izazova modernizacije, autorova sociološka inventivnost eksplicitno razotkriva kontinuitet i diskontinuitet našeg kulturnog razvoja, društvenih vrednosti i praksi. Iako pisana visoko profesionalnim (naučno­stručnim) stilom, sadržaj knjige je u potpunosti jasan i razumljiv, čak i za čitaoce koji nisu uskostručno profilisani. Uz mnoštvo ponuđenih analitičkih perspektiva, korisnih informacija i lucidnih primera, knjiga će biti od posebnog značaja naročito stručnoj javnosti i studentima društveno­humanističkih disciplina. Time se ni na koji način ne umanjuju njene značajne informativne i edukativne mogućnosti, kao i potencijal za socio­kulturnu senzibilizaciju šire čitalačke publike, kojoj ova knjiga podjednako može biti zanimljiva i misaono inspirativna.
Jelena Petković