Grci i drugi - antička percepcija i percepcija antike

01.02.09

Etnoantropološki problemi

Knjiga "Grci i drugi, Antička percepcija i percepcija antike" dr Staše Babić, vanrednog profesora na Odeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu, sačinjena je od osam poglavlja u kojima autorka preispituje današnji odnos prema snazi i veličini antičke Grčke, ali ne kao proizvod dostignuća iz prošlosti, nego kao rezultat kasnijih čitanja i tumačenja. Antropološka vizura, kroz koju autorka posmatra antički svet, a koji je kao predmet proučavanja prevashodno pripao arheologiji, istoriji, istoriji umetnosti i klasičnim naukama, pruža mogućnost za bolje razumevanje okolnosti pod kojima su nastala ta naknadna "prevodenja", kao i za razumevanje razloga zbog kojih su konstruisana tumačenja, nastala u Zapadnoj Evropi XIX veka, imala toliko snažan uticaj. Shodno tome, studija nudi i odgovor na pitanje zbog čega pozicija, koju neka savremena kultura zauzima u odnosu na klasičnu baštinu, postaje ključna za odredivanje njenog mesta u odnosu na evropsku tradiciju i kako je ta pozicija postala suštinska odrednica identiteta u modernom svetu.
Prvim poglavljem Kolevka evropske civilizacije autorka nas podseća na predeni put od klime koja je vladala medu istoričarima XIX veka i njihove težnje da se prikupljene činjenica "objektivno predstave", sve do stanovišta da izučavanje istorije podrazumeva uspostavljanje relacije izmedu prošlosti i sadašnjosti (s tim da termin istorija ovde ne podrazumeva akademsku disciplinu, nego protok vremena i dogadaja). Učeći o prošlom svetu mi, zapravo, učimo o sopstvenim pretpostavkama i vrednosnim sudovima koje smo utkali u sliku o njemu, zbog čega autorka razdaljinu izmedu prošlosti i sadašnjosti naziva produktivnim prostorom u kojem je moguće odgovoriti na pitanje – ko smo i kako smo dotle došli ? Za svoju krajnju instancu Zapadna Evropa odabrala je upravo antički svet. Ideja o kolevci evropskih naroda proizvod je istorijskih okolnosti, koje započinju shvatanjima i senzibilitetom Johana Joakima Vinkelmana, osamnaestovekovnog pruskog istraživača koji, po mnogima, važi za osnivača akademskih disciplina istorije umetnosti i klasične arheologije, ali i za tvorca jednog posebnog metanarativa. Naime, njegova hronološka podela antičke grčke umetnosti, na osnovu preovladujućeg stila, u kojoj za vrhunac biva proglašena Atina V veka stare ere, biva preneta u sva kasnija razmišljanja o drevnoj Grčkoj. Tako sled od arhajskog, preko ranog i zrelog klasičnog, do helenističkog stila biva preuzet kao periodizacija ukupne grčke kulture, usled čega su u neposrednu vezu dovedena dostignuća ondašnjih umetnika sa političkim, moralnim i socijalnim aspektima.
Prihvatanje ovakve slike grčkog društva nastaje u vremenu burnih promena u Evropi kada nemačke grofovije nastoje da se odupru vojnoj, i svakoj drugoj, dominaciji moćnih država poput Francuske i Velike Britanije. Vinkelmanova interpretacija nudila je celovit i primamljiv narativ, na užem planu, dok na širem postaje ključni element nastupajućeg romantizma. Ipak, najveći i najdugoročniji uticaj na savremenu sliku o antičkoj Grčkoj ostvaren je zahvaljujući Vilhelmu fon Humboltu, pruskom ministru obrazovanja, s početka XIX veka. Zadatak da podigne nacionalni moral i da kroz obrazovni program ponudi model za obnovu naroda, nakon poraza od Napoleonove vojske 1806. godine, ostvario je oslonivši se na Vinkelmanove ideje. Alternativu starijem ustrojstvu, baziranom na protestantskoj religijskoj doktrini, pronalazi u Bildung-u – izgradnji u duhu etike i političke odgovornosti, zasnovanim na izučavanju antike. Klasična starina tako postaje idealan model u kojem su stari Grci odbacili tradicionalnu religiju i otkrili racionalnu misao, nauku i demokratiju. Nemački sistem obrazovanja ubrzo stiče ogroman ugled, a njegovi uticaji prenose se i na sisteme drugih zapadnoevropskih zemalja što je dovelo do toga da antičko naslede biva ugradeno u znanja i predstave o moralu, politici, istoriji, književnosti, lepoti... i postane inspiracija donosiocima odluka u zajednicama koje su bitno uticale na formiranje moderne Evrope, a koja je ove uticaje širila dalje – na svoje kolonije.
Poglavljem Lordovi, pukovnici i Atinjani autorka u fokus uvodi realnost Grčke XVIII i XIX veka, u to vreme dela uzdrmanog Osmanskog carstva, bez mnogo preklapajućih tačaka sa slavljenim idealom. Ipak, ovo je tačno ono vreme kada engleski, francuski i nemački putnici kreću put Grčke, s ciljem da prikupe što veće umetničke zbirke, rukovodeni estetskim doživljajem, ali i političkim i ideološkim razlozima. Tako nastale muzejske zbirke do danas ne prestaju da budu predmet sporenja da li su umetnička dela sačuvana od sigurnog propadanja ili je to bila nezakonita i nemoralna pljačka.
Rat za nezavisnost, koji je otpočeo 1821. godine, na površinu donosi svu nespremnost zapadnoevropskih elita da savremenim Grcima priznaju bilo kakvo pravo na antičko naslede. Grci na koje su naišli ljubitelji helenskog duha proglašeni su za varvare, nezainteresovane neznalice, u svemu nedostojne prostora na kojem žive. U prilog nepobedivoj razlici izmedu starih i ovih drugih Grka često je isticano njihovo poreklo od vizantijskih Slovena, čime je Zapadna Evropa postala jedini naslednik uzvišenog ideala. Autorka ističe da klasična Grčka, zapravo, biva kolonijalizovana maštom Zapadne Evrope, usled čega Evropa dobija odgovore na svoja goruća pitanja, a posebnu lekciju iz klasične starine prepoznaju u poduhvatu u koji su se upustili Grci početkom 7. veka stare ere tj. u arhajskoj kolonizaciji koja je podrazumevala osnivanje grčkih naselja na obalama Mediterana i Crnog mora.
Poglavlje Kolonizacija i kolonijalizam – re i i zna enja uvodi u sferu razmatranja termin kolonija koji se u izvor nom značenju vezuje za rimsku postaju na osvojenoj teritoriji, dok joj novo značenje daju nemački istraživači, početkom XIX veka, koji ovim latinskim terminom označavaju kulture antičke Grčke i Rima u "starom svetu" ili "starom veku". Taj "stari svet" obuhvata period od VIII veka stare ere do početka IV veka naše ere; dok u geografskom smislu "stari svet" pokriva i one oblasti u kojima su živeli narodi koji su bili u dodiru sa Grcima i Rimljanima. U ovako vremenski i prostorno široko shvaćenom kontekstu odigrava se proces, stručno nazvan, arhajske kolonizacije usled koje se javljaju manje ili više stalne naseobine duž sredozemnih i crnomorskih obala.
Usled promene perspektive koja se odigrala u humanističkim disciplinama, osamdesetih godina XX veka, došlo je do preispitivanja ključnih koncepata kojima su se istraživači koristili u proučavanju prošlosti, kao i načina njihovog formiranja. Arheolozi postaju zainteresovani za položaj posmatrača u odnosu na predmet istraživanja, a materijalna kultura biva izjednačena sa tekstom čime se čitanje/interpretacija tretira kao proces koji se odvija u sadašnjosti, a koji zavisi od savremenog konteksta. Na ovom mestu autorka nas ponovo vodi do koncepta kolonije, ali ovoga puta postavlja pitanje kolonija ili apoikija? Naselja koja su nastajala od 7. veka stare ere za naučnu javnost postala su grčke kolonije, ali u izvorima koji svedoče o tom periodu javlja se termin apoikija – "daleko od doma". Ipak, značenje koje je termin kolonija dobio u skorijoj istoriji biva u potpunosti uklopljen u vrednosti koje je prenosilo klasično obrazovanje, a naklonost prema klasičnoj starini postaje svojevrsni kulturni kapital. Poznavanje klasičnog nasleda tako je postalo garancija superiornosti i predodredenosti za upravljanje drugima, a autoritet i moć preneti su i da leko izvan zapadnoevropskih država – na evropske kolonije.
Slom kolonijalnog poretka otvorio je prostor za postavljanje novih pitanja. Prema interpretaciji Edvarda Saida, glavni instrument dominacije zapadnoevropskih zemalja nad njihovim prekomorskim posedima počiva na stereotipima o drugim kulturama kao egzotičnim, teokratskim, statičnim i nesposobnim za dinamičan razvoj. Ovaj skup stereotipa Said označava kao diskurs orijentalizma, dok je, sa druge strane, stvorena slika jedinstvenog, dinamičnog i superiornog evropskog duha. Zahvaljujući tome, osnivanje rimskih kolonija poslužilo je kao primer dobre prakse, grčka reč biva zamenjena latinskom, a model grčke arhajske kolonizacije, koji je podrazumevala organizovani proces osvajanja novih tržišta, izvora sirovina i/ili obradive zemlje, izjednačava se, upotrebom istog termina, sa evropskim poduhvatima u XX veka.
Četvrto poglavlje Duh naroda bavi se konstruktom autentičnosti novonastalih nacionalnih država na tlu Evrope, koje su za njom posegnule u prošlost, kao i konstruktom superiornog grčkog duha. Ideja o grčkoj kulturi kao monolitnoj i uniformnoj bazirala se na uverenju da su svi Grci cenili slobodu i gajili živost duha koji ih je vodio u kolonizatorske poduhvate. "Stari Grci", na ovaj način, dobijaju idealizovanu sliku naroda izrazitog umetničkog, misaonog i političkog potencijala, čiji su članovi delili iste vrednosti i osećali podjednaku privrženost zajednici, ali i razvijenu svest o dubokom jazu izmedu njih i suseda, čime gr ki duh postaje neizostavni deo narativa o superiornosti zapadnoevropske kulture.
Autorka, dalje, obrazlaže tok razvoja značenja termina varvari, još jednog nasleda koje je Evropa "dograbila". Termin barbaros prvenstveno je označavao oso bu koja ne govori grčki i nikada se nije koristio u množini. Promena u značenju odigrala se u 5. veku stare ere, u vreme kada su se stanovnici kopnene Grčke sukobili sa Persijancima, po mnogo čemu drugačijim od njih. Tada je prvi put sklopljen veliki vojni savez četrdesetak polisa, sa Atinom na čelu, a izmedu ugroženih Grka, koji su se razlikovali i po jeziku i po običajima, razvio se osećaj pripadnosti i bliskosti, dok se u odnosu na varvare formirao jak osećaj različitosti. Pobeda nad moćnim persijskim protivnikom razvila je novu samosvest kod Grka, a termin barbaros širi se i na druge grčke podanike. Medutim, autorka nas još jednom podseća da se većina današnjih predstava o klasičnoj starini vezuje upravo za ovaj poratni period 5. veka stare ere. Pored ovog hronološkog ograničenja, suočavamo se sa još jednim, odnosno sa vezivanjem isključivo za Atinu kao jedinog reprezenta grčke kulture.
U petom poglavlju Grci, varvari i arheolozi – karte kontakata autorka posvećuje pažnju prostornom odnosu Grka i varvara, izdvajajući tri vizure iz kojih je moguće sagledavati prostor: kao arheološki, grčki i varvarski. Glavni cilj arheologije, do sredine XX veka bio je odredivanje kulturnih grupa tj. skupova materijalne kulture koji se smatraju proizvodom odredene društvene grupe. Na ovaj način, pojedinačna kultura biva definisana na području na kojem je uočena velika koncentracija odredenog tipa predmeta. Medutim, promena paradigme arheologije koja se odigrava šezdesetih godina XX veka donosi drugačije tumačenje prostora, prema kojem se arheolozi procesnog opredeljenja oslanjaju na kulturnu ekologiju i pažnju usmeravaju ka ekonomskim strategijama grupa u prošlosti, zbog čega prostor vide kao skup resursa, dok se ponašanje ljudi objašnjava principom njihove optimalne upotrebe. Procesna arhe ologija uvela je koncept centra i periferije, koji podrazumeva ideju svetskog sistema gde se dogadaji u bilo kom segmentu globalnog poretka, naročito oni ekonomske prirode, mogu objasniti uzajamnom zavisnošću svih sastavnih delova. Ipak, ono što se nije promenilo jeste praksa sagledavanja prostornog ponašanja ljudi u prošlosti iz vizure posmatrača. Crtanje karata podrazumeva svodenje složene stvarnosti na ograničen, obuhvatljiv okvir, uz upotrebu veštačkih parametara koji su rezultat utvrdenog skupa pretpostavki. Mapa je svojevrsni reprezent odnosa moći, jer počiva na autoritetu kojim su odredene te početne pretpostavke. Zbog toga je moguće pretpostaviti da su se kontakti izmedu Grka i drugih naroda, odvijali na takav način da se radilo o kontaktima medu grupama koje su gajile različit odnos prema prostoru, vremenu, strancima, ali i prema sopstvenoj pripadnosti zajednici, što nas dovodi do treće vizure tj. varvarske.
Poglavlje Evropa, Azija, Afrika... pored dominantnog obrasca i ideje o samorodnoj helenskoj kulturi, koja je podrazumevala zanemarivanje afričkih i semitskih korena grčke kulture, i pored dominantnog evrocentrizma u kojem je odnos prema vanevropskim narodima bio ništa drugo do rasistički i antisemitski, autorka nas upoznaje i sa drugačijim čitanjem poruka iz drevne starine. Radi se, zapravo, o načinu na koji su kolonizovani narodi prepoznali pojedine motive kao značajne iz njihove vizure. Poruka je bila jasna, ubedljiva i bazirana na ideji da ako su jednom velike i moćne imperije iz prošlosti doživele slom, da će se to dogoditi i savremenom imperijalizmu. Ključni stereotip o evropskoj superiornosti, na ovaj način, biva preveden u poruku o propasti.
Razradivanjem koncepata na kojima počivaju stereotipi o racionalnom i dinamičnom Zapadu i neracionalnom i uspo renom Istoku, autorka poentira isticanjem okolnosti koju naziva gotovo paradoksalnom da je slika Grčke, na savremenom Zapadu, bila formirana prevashodno iz estetskog doživljaja, tj. zahvaljujući umetnosti i lepoj književnosti, a da je "neracionalni" Istok taj koji se okrenuo naučnim saznanjima i koji je sačuvao i preneo dobar deo znanja renesansnim naučnicima Evrope.
Poglavlje Erotika discipline pokazuje da rodne uloge nisu skup univerzalnih pravila, nego su, kao i čitav niz drugih kulturnih normi, konstrukti nastali u odredenom vremenu i na odredenom prostoru. Autorka nas na ovom mestu vraća na uticaj Vinkelmanovih tekstova koji su pružili viziju o antičkoj Grčkoj kao o polju estetske, moralne i seksualne slobode u kojoj je prijateljstvo medu muškarcima bilo uvažavano kao društvena i politička institucija. Zahvaljujući njegovim idejama razvile su se brojne neformalne socijalne mreže koje su se širile i učvršćivale bliskim muškim prijateljstvima, zajedničkim putovanjima i čestim prepiskama. Promena percepcije muškog prijateljstva menja se u XIX veku uvodenjem akademskih disciplina istorije, istorije umetnosti i arheologije koje su težile stvaranju naučno zasnovanih znanja. Burni izlivi nežnosti, poput onih u Vinkelmanovim radovima, prestaju da budu prihvatljivi za naučnu javnost, kada i "grčka ljubav" prestaje da bude prihvatljiva u širim društvenim krugovima. Emocionalna nadahnuća pripala su umetnicima i njihovoj publici, što je slike romantičnih prizora antičke Grčke učinilo veoma popularnim. Ipak, velika kolonijalna i imperijalna osvajanja, bazirana na uzoru koji je privlačio Evropljane još dugo nije izašao iz mode. Za to je bilo potrebno vreme, baš kao što je vreme bilo ključni faktor za ponovno uvodenje muške telesnosti u nauku. Autorka zaključuje da su istraživači prošlosti omedeni savre menim kontekstom, jednako koliko i vlastitim sposobnostima i znanjima.
Poglavlje Na mostu bavi se ulogom antičke Grčke u savremenoj srpskoj kulturi. Konstrukt antičke Grčke suočavao se sa činjenicom da se Grčka nalazi na teritoriji Balkana ili u takozvanoj "evropskoj Turskoj". Polazeći od stajališta Edvarda Saida da je polarizovana slika sveta, u kojoj su Zapad i Istok suštinski različite i nepomirljive celine, rezultat kulturnih stereotipa konstruisan kroz diskurs orijentalizma, Marija Todorova u naučnu javnost uvodi diskurs balkanizma, u kojem ne dominira suprotnost, nego dvosmislenost usled koje se Balkan doživljava kao raskršće tj. kao mesto na kojem se Istok i Zapad susreću, ali i razilaze. Još jedna od osobenosti koje važe za diskurs balkanizma je i sklonost stanovnika Balkana da razmišljaju na ovaj način.
Srodnost sa klasičnim uzorom bio je prihvaćen i u srpskoj kulturi kao neosporni dokaz razvijenosti i duhovnosti. Tako je Miloš ?urić, naglašavajući etičke vrednosti srpskog narodnog pesništva isticao njegovu duboku bliskost sa helenskim epovima. Istorija srpske književnosti, takode, beleži helenske uzore kroz radove Jovana Sterije Popovića, Laze Kostića, Vojislava Ilića, Borislava Pekića... Razvoj akademskih institucija pruža sliku o posebnom mestu koje je imalo proučavanje antičke starine, dok se u srpskom obrazovnom sistemu osećao snažan nemački uticaj. Profesor Miloje Vasić bio je jedan od nastavljača tradicije koja je uspostavljena sa Vilkelmanom i pobornik ideje da je Grčka izvor na kojem počiva evropska kultura. U naporu da na tlu vlastite domovine potvrdi evropske korene, odustao je od svoje početne interpretacije i porekao datovanje koje je Vinču postavilo na arheološku kartu praistorijske Evrope. Ovaj postu pak profesora Vasića samo je jedan u nizu koji se uklapa u diskurs balkanizma.
Kraj studije vodi nas do vizantijskih slika na kojima se jasno vidi sva balkanska protivurečnost – dok vizantijsko naslede "kvari" percepciju zemlje koja neposredno i fizički baštini klasičnu grčku kulturu, sa druge strane kontinuitet starogrčkih tradicija u vizantijskoj kulturi srednjeg veka pruža mogućnost da se na Balkanu i u Srbiji govori o "neposrednim i stvarnim vezama sa helenskim svetom".

Ljubica Milosavljević