Gramatika romskog jezika

27.10.06

Knjiga „Istorija Roma, pre i posle Aušvica” dr Rajka Đurića, objavljena u izdanju „Politike” AD, predstavljena je nedavno na beogradskom Sajmu knjiga gde je izazvala veliko interesovanje čitalačke publike, o čemu govori njen gotovo rasprodat tiraž. Tridesetogodišnja istraživanja o najmnogobrojnijem narodu koji živi u dijaspori sabrana su u ovoj obimnoj sociološko-istorijskoj studiji a, prema autorovim rečima, do arhivskih dokumenata za njenu pripremu, rasparčanih od Indije do Latinske Amerike, nije bilo lako doći. Nekadašnji predavač etno-sociologije na Slobodnom univerzitetu u Berlinu i na INALCO u Parizu, i ranije se bavio ovom problematikom. Knjige „Bez doma, bez groba”, „Seoba Roma”, „Cigani sveta”, „Gramatika romskog jezika”, „Zagonetke Roma” zaokružuju naučna interesovanja Rajka Đurića, doktora sociologije i nekadašnjeg urednika Kulturne rubrike našeg lista.

„Istoriju Roma” otvara maksima: „Najsrećniji je onaj narod koji nema istoriju”, a Rajko Đurić podseća i na Hegelovu: „Svi srećni narodi imaju praznu stranu u svojoj istoriji”, podsećajući nas da su, za razliku od takvih naroda, Romi konstantno bili žrtve ratova, istorijski gubitnici gurani na marginu socio-političkog života, čija je istorija primer najtežih zloupotreba i manipulacija.

– Najveća evropska nacionalna manjina, koja broji 12 miliona ljudi, čeka da joj se otvore vrata Evrope i njenih institucija. Nemci su bili prvi koji su razjasnili poreklo Roma, i postavili naučni osnov za indoevropske studije. Od tada počinje interesovanje za njihovo poreklo, a Švedska akademija je čak raspisala konkurs obećavši nagradu onome ko razjasni poreklo Roma. Danas se definitivno zna da su Romi bili najmoćniji narod Indije u 12. veku jer su posedovali 21 kraljevstvo. Zbog ratova su napustili Indiju, i kao Jevreji nigde nisu mogli da uhvate korena. Suštinski problemi nastaju i zbog religije jer su morali da se religiozno asimiluju, bilo kao hrišćani ili muslimani. Na putu od Indije ka Evropi prvo su primili hrišćanstvo, kasnije bivaju islamizirani, a najviše Roma ostaje u Turskoj gde ih ima blizu tri miliona, iako ih Turci ne priznaju kao etničku grupu. Kasnije prelaze u balkanske zemlje i zemlje centralne Evrope, kaže autor.

Prema Đurićevim rečima, istorijske analize pokazuju da je Romima, kao narodu koji nema svoju državu, najstrašnije bilo u zemljama Nemačkog carstva, i u periodu inkvizicije u Španiji.

– U Nemačkoj su Romi zakonski proglašeni nepoželjnim i svaki Nemac, od deteta do starca, imao je pravo na odstrel Roma. Kada je stvorena takva osnova, formiraju se i centri za popis Roma, a na inicijativu nemačkih vlasti održavaju se i konferencije za sistemsko uništavanje Roma na tlu Evrope. Drugi zastrašujući period, priča Đurić, bio je u vreme Marije Terezije koja je pokušala da romsku decu asimiluje odmalena, držeći ih u posebnim zavodima, vaspitavajući ih kao oficire, a najstrašniji period za Rome bio je nacizam. Kancelari Vili Brant i Helmut Šmit prvi su u istoriji posleratne Nemačke koji su doprineli da se veo zaborava skine sa holokausta Roma.

Kakva je danas situacija sa pravima Roma i koliko se daje podrška razvoju njihovog kulturnog identiteta?

–U zemljama gde je ostvaren socijalni progres, Romi su se relativno dobro uklopili. U samo tri zemlje oni nikada nisu bili proganjani: Rusiji, Srbiji i Grčkoj. U zemljama gde je katolička crkva na vlasti masovno su stradali. U pravoslavnim zemljama to nije slučaj, jer očigledno pravoslavlje sadrži elemente koji omogućavaju veću toleranciju, snošljiviji život i njihovo lakše uklapanje, priča Đurić.

Naš sagovornik napominje da se svest o Romima u evropskoj politici menja od kada imaju svoje intelektualce, i dodaje da je zadivljujuće kako se romski jezik održao iako nije imao svoje institucije, prenoseći se samo s kolena na koleno. Osnova romskog jezika je sanskrit, i pored albanskog, smatra se najstarijim jezikom u Evropi. Izučava se na katedrama u Parizu, Pragu, Trstu, Bukureštu, Velikom Trnovu, a postoji predlog da se studije romskog jezika uvedu u Beogradu, Novom Sadu i Nišu.

Postoje zagovornici teze da se Romima često manipulisalo i u umetnosti, i da su u filmovima predstavljani samo kao „ljudi sreće” podložni brzoj adaptaciji na najrazličitije uslove. Rajko Đurić, inače, saradnik na filmu „Skupljači perja” Aleksandra Petrovića i koscenarista filma „Dom za vešanje” Emira Kusturice, poriče ovakve tvrdnje rečima:

– Osnovi nesporazum oko filma „Dom za vešanje” jeste u tome što to uopšte nije film o Romima, već film o propasti Jugoslavije koja je tada bila „dom za vešanje”...

Sreća se dvostruko uvećava kada se deli

– Kultura Roma ima svoju paradigmu kao i sve druge kulture. Paradigma te kulture je sreća, i ona je unela specifičnost da Romi, iako žive u surovim uslovima kako se to narodski kaže, imaju dušu i veoma su gostoljubivi. Ako govorimo Fromovom terminologijom, njihov model egzistencije uvek je glasio „biti” a ne „imati”. Đurić podvlači i to da okosnicu filozofije romskog života čine tri osnovne misli: budi odgovoran za sve što živi i spreman da pomogneš bespomoćnom biću; nipošto ne poriči život ni u čije ime; i jedina stvar koja se dvostruko uvećava kada se deli jeste – sreća, kaže Rajko Đurić.

Mirjana Sretenović

22.12.05 NIN

U Gramatici romskog jezika Rajka Đurića predstavljena je osnovna gramatička struktura jezika Roma, sa povremenim ukazivanjem na razlike između pojedinih dijalekata

O romskom, jednom od indoevropskih jezika, kod nas se vrlo malo zna, iako je on u svijetu odavno predmet naučnih istraživanja. Do danas su postignuti značajni rezultati, ali ostalo je i dosta neriješenih pitanja. Dodajmo ovome i činjenicu da je interesovanje za ovaj jezik sve veće, tako da je on u mnogim zemljama postao nastavni predmet u školama i na univerzitetima.

Pisanje gramatike bilo kojeg jezika veoma je težak i odgovoran posao. Kad je riječ o romskom, teškoće se uvećavaju, jer se dijalekti jedinstvenog jezika prilično razlikuju s obzirom na seobe Roma u razne krajeve svijeta. Pored toga, osjeća se uticaj drugih jezika, naročito u rječniku.

Izdavač Otkrovenje objavio je Gramatiku romskog jezika, čiji je autor Rajko Đurić, i to na romskom i srpskom (prevod na romski Alije Krasnićija – Beograd, 2005). Štampanje ove knjige pomogli su Savet Republike Srbije za nacionalne manjine i Fond za otvoreno društvo – Srbija. Ukazaćemo na ona mjesta u njoj koja su zanimljiva ne samo lingvistima nego i širem krugu čitalaca.

Gramatika je sastavljena iz pet poglavlja: Uvod, Fonologija, Morfologija, Sintaksa i Tekstgramatika. Iz Uvoda saznajemo da se početak sistematskog istraživanja i analize jezika Roma vezuje za simpozijum o jeziku Roma održan 1986. godine u Sarajevu i da je 1990. održan IV kongres Roma u Varšavi, kada je osnovana Komisija za standardizaciju jezika Roma (9).

Romsko pismo je latinično i ima 37 znakova (12, 13). Akcenat je najčešće na posljednjem slogu, a u riječima stranog porijekla na prvom (37).

Najobimnije poglavlje je Morfologija, iz kojeg se vidi da je morfološki sistem romskog jezika dosta složen. Za razliku od srpskog jezika, romski ima jedanaest vrsta riječi – deset kao u srpskom i član jedanaesti (41); imenice imaju muški i ženski rod, a nema srednjeg (53); dvije vrste nastavaka u istom padežu imenica: ulazni (početni) i izlazni (završni) (55); kod glagola ne postoji infinitiv (143). Za mnoge strance (pa i za neke naše ljude) sedmopadežni sistem predstavlja veliki problem pri učenju srpskog književnog jezika. Većini nije poznato da u romskom jeziku ima osam padeža – sedam kao u srpskom, a osmi je ablativ (61).

U svakom jeziku, pa i u romskom, odražavaju se običaji i vjerovanja jednog naroda, njegova prošlost i sadašnjost. Autor ponekad analizira jezičke kategorije u širem kontekstu, ukazujući na tijesnu povezanost jezika sa kulturom, sa cjelokupnim životom. Navešćemo samo jedan primjer: Glagol kamav koristi se u značenju “dugovati”. Ovo je jedan od primera koji pokazuje uticaj kulture i običaja na jezik. Romi, kao i ostali narodi, imaju tri načina za sklapanje braka: putem razmene, putem otmice i kupovinom žene. Za sklapanje braka putem razmene neophodni su uslovi: ljubav između muškarca i žene; saglasnost roditelja ženika i neveste. U dalekoj prošlosti, međutim, porodica ženika bila je dužna porodici neveste uzvratiti istom merom. Reč je, dakle, o razmeni žena, običaju koji je vrlo dokumentovano i opširno objasnio francuski etnolog Klod Levi Stros. Jednostavno kazano: „Qubav za ljubav”. To je očigledno doprinelo da se glagol kamav (voleti, želeti, hteti) javlja i u značenju „dugovati”. Posmatrano sa stanovišta jezika Roma, u prilog tome ide još jedna činjenica: glagol paruvel (razmeniti) ne upotrebljava se samo u značenju razmene dobara i reči, već i razmene žena. Ovi podaci idu, dakle, u prilog teoriji Kloda Levi Strosa, po kojoj su razmena dobara, razmena reči i razmena žena tri osnovne forme društvenih običaja u prastarim ljudskim zajednicama”(169, 171).

U Gramatici romskog jezika Rajka Đurića predstavljena je osnovna gramatička struktura jezika Roma, sa povremenim ukazivanjem na razlike između pojedinih dijalekata. Ovu knjigu treba shvatiti kao dobar početak ozbiljnijeg proučavanja romskog u našoj sredini. Nadajmo se da će, pored lingvista, podstaći i druge stručnjake, npr. one koji bi proučavali usmenu književnost ili muziku Roma. Očekujemo i kvalitetne uDžbenike romskog za osnovne i srednje škole, koji bi uz štampane materijale sadržavali zvučne zapise (audiokasete, kompakt-diskove).

Gramatika je, prije svega, namijenjena nastavnicima romskog jezika, ali dobro će doći i učenicima srednjih škola. Naravno, ona će biti od velike koristi svima onima koji se interesuju za jezik, istoriju, umjetnost i kulturu Roma, za njihov život uopšte.

Milorad Dešić