Grad u Vizantiji

25.10.03 Politika

Gradovi, koje je neko lucidno uporedio sa organizovanim lavirintima, velika su istorijska tema. Kada je reč o vizantijskim gradovima valja naglasiti da su oni deo helenske tradicije koja se može pratiti od drevnih grčkih gradova–država, preko velelepnih gradova helenističkog sveta do mnogoljudnih i bogatih gradova na istoku Rimskog carstva. U VII stoleću, kao posledica najezde Arabljana, vizantijske gradove zahvatila je duboka kriza, praćena opštom ruralizacijom. Međutim, izvesno da je ona bila prevaziđena novim procvatom gradova u IDŽ veku kada je usledilo dvovekovno razdoblje ekonomskog napretka i najvećeg sjaja urbanog života u čitavoj vizantijskoj istoriji. Štaviše, bilo je to vreme kada ekonomija vizantijskih gradova, na čiji je razvitak država odlučno uticala, nije imala premca u Evropi.

Za povest vizantijskih gradova, ali i zapadnoevropskih, neobično je značajno DžI stoleće. Kao što je poznato, DžI vek je bio veliki vek Zapadne Evrope kada je ona počela da polako sustiže Vizantiju. Tada gradovi na Zapadu doživljavaju uspon, ali uspon koji će im vremenom dati snagu da potisnu feudalni društveni poredak i stvore neophodne preduslove za rađanje moderne Evrope. Na drugoj strani nova epoha nastupila je i u istoriji Vizantije, epoha koja je potrajala do kraja života Carstva sredinom DžV veka. Upravo je ovo razdoblje u žiži zanimanja prof. Ljubomira Maksimovića koji slovi za jednog od najboljih poznavalaca poznovizantijskog grada. Pogotovo kada se zna da se o ranovizantijskim i srednjovizantijskim gradovima u svetskoj vizantologiji veoma mnogo raspravljalo, dok je kasnovizantijski grad donekle ostao u zasenku. Otuda Maksimovićevi radovi predstavljaju ne samo dragocen doprinos ovoj naučnoj problematici nego umnogome popunjavaju i jednu veliku prazninu u dosadašnjoj vizantologiji. Reč je o devet studija, zapravo devet poglavlja jedne zajedničke povesti, devet istraživanja koja su obavljena u razmaku od preko dvadeset godina.

Vremenske mene

U već spomenutom, reklo bi se presudnom DžI stoleću vizantijski grad je imao sličnu istorijsku priliku kao i njegov zapadnoevropski grad savremenik. Radilo se o vremenu u kojem je usledila oseka nekada sveobuhvatne kontrole države nad gradskim životom, trenutak, dakle, kada je iskrsla barem teoretska mogućnost da urbane zajednice u Vizantiji krenu novim putevima razvitka. Međutim, poznovizantijski grad se otisnuo u sasvim drugačijim smeru od zapadnoevropskog. Na taj način je pomenuta mogućnost ostala neiskorišćena, što je za posledicu imalo unutrašnje, prevashodno ekonomsko stagniranje, a u daljem toku i očito nazadovanje vizantijskih gradova. Njihova slabost, naravno, nije mogla da doprinese ozdravljenju države čija je životna snaga počela opasno da se urušava. Studije izašle iz pera prof. Maksimovića objašnjavaju zašto je vizantijski grad krenuo upravo tim smerom i šta se sve na tom putu događalo.

Jedno od osnovnih obeležja poznovizantijskog grada je gotovo neprikosnovena prevlast aristokratije. Posmatran sa ekonomske, a u još većoj meri sa političke tačke gledišta, ovaj period nije bio konzistentan već se sastojao od nekoliko vremenskih odsečaka. Međutim, u svim tim menama upadljivo je slabljenje ustanova države koja se lagano i neravnomernom brzinom povlačila pred usponom privatnih poluga vlasti čiji su nosioci bili predstavnici aristokratskih porodica. Bez obzira na svoju veličinu, gradovi ovoga vremena predstavljali su ne samo središta administrativnih jedinica nego su i činili veći deo uglavnom nevelikog područja koje se nazivalo katepanikion. Takozvani kefalija, namesnik takve oblasti, istovremeno je bio i carev opunomoćenik i predstavnik lokalne aristokratije. Upravo je dvojstvo njegovog položaja svedočilo o procesu poodmakle feudalne privatizacije institucija. Otuda se privilegije dodeljivane nekim gradovima u biti nisu razlikovale od privilegija koje su dobijali istaknuti članovi aristokratskog staleža ili manastiri.

Gibraltar Istoka

Ishod proučavanja društvene strukture poznovizantijskog grada ukazuje na aristokratiju kao društvenu elitu. Reč je zapravo o zemljoposedničkoj aristokratiji koja čini elitu čitavog Carstva, koja boravi u gradu i koja se u svom poslovanju sve više vezuje za gradske prilike. Zanimljivo je naglasiti da je sa protokom vremena ovaj društveni sloj sve više pokazivao određene sličnosti sa patricijatom mediteranskih gradova. Na primeru socijalne panorame Carigrada u vreme građanskog rata 1341–1347. godine ubedljivo je pokazano koliko je ta struktura slojevitija i razuđenija nego što je to svojevremeno smatrala starija vizantologija.

Činjenica da je većina vizantijskih gradova poznog razdoblja u osnovi imala agrarni karakter uslovila je kako tipologiju povlastica tako i društveni profil, naročito mesto aristokratske elite u njihovom životu. Ipak, ni u kom slučaju se ne bi moglo govoriti o nekakvoj unisonosti, jer su se izvesni gradovi izdvajali svojim trgovačkim značajem i ostavljali su utisak posebnog razvoja. Kao paradigma uzet je grad Monemvasija, "Gibraltar Istoka", smešten na jugu Peloponeza, koji je naročit procvat doživeo upravo u kasnovizantijskoj eposi. Obavljena su istraživanja ne samo za megapolise nego i za gradove u vizantijskoj provinciji. Kao osoben specimen poslužio je grad Janjina u Epiru.

Kada se zna da buktinje vizantijske civilizacije nisu zgasle odmah po padu Carigrada, 1453. godine, onda je namah jasno da propast Carstva nije istovremeno označila i smrt poznovizantijskog grada. Naprotiv, pojedina vizantijska urbana središta nastavila su svoj gotovo neokrnjeni život i u doba turkokratije, a veliku društvenu i ekonomsku ulogu u njima imali su Grci i/ili helenofoni Cincari. Štaviše, određeni elementi te uloge i sa njom povezane urbane kulture, naglašava Maksimović, do današnjeg dana ostali su svojstveni Grcima.

Radivoj RADIĆ