Fenomenologija duha

08.09.07 Politika

Pre dvesta godina objavljena je, možda, najzanimljivija knjiga u istoriji filozofije. Mnogi je smatraju i najzagonetnijom. „Fenomenologija duha” predstavlja jedno od najvećih klasičnih filozofskih dela, čiji se neposredan uticaj na celokupnu potonju filozofiju može pratiti do danas. Njen autor, „superstar istorije filozofije”, Georg Vilhelm Fridrih Hegel rođen je 1770. u Štutgartu, umro 1831. u Berlinu.
Zastupao je učenje o apsolutnom idealizmu kao dijalektičkom prevazilaženju subjektivnog i objektivnog idealizma i bio osporavan zbog svog dijalektičkog metoda i teološkog poimanja istorije. Studirao je u Tibingenu zajedno sa Šelingom i Helderlinom. Za razliku od prerano sazrelog Šelinga, Hegel je sa svojom filozofijom relativno kasno stupio u javnost. Hegel je veoma cenio drevne grčke filozofe, posebno Heraklita kao osnivača dijalektike, a Fihtea i Šelinga je smatrao svojim prethodnicima. O Spinozinoj filozofiji je tvrdio da je „jedina istinita”.

Službovao je kao privatni docent, redaktor, rektor gimnazije i kao profesor u Hajdelbergu, Jeni i Berlinu. U Berlinu je stekao ugled i slavu kao „pruski državni filozof” i kao Nestor nemačke filozofije. „Fenomenologija duha” je objavljena kao „Prvi deo sistema nauke”. Na njenu pojavu je Hajnrih Hajne ispisao odu: „Ona nije izdeljana iz drveta iz koga se kraljevi rezbare, već iz mermera iz koga se bogovi klešu”. Ovo delo se smatra jednim od najdubljih filozofskih rasprava o pojmovnim „korenima i metafizičkom utemeljenju slobode”. Podnaslov „Fenomenologija duha” glasi: „Nauka o iskustvu svesti”.

Izvori slobode

U „Fenomenologiji” Hegel razmatra pitanje temelja i izvora slobode, ispituje njenu istorijsku pojavnost i kretanje. Celokupni kružni razvoj duha se može implicitno posmatrati kao razvoj slobode. Kroz život duha i istoriju njegovog pojavljivanja isijavaju se ciklično kretanje slobode i dijalektički stepeni razvoja svesti koje odražava istorija i njeno oslobađanje od prirode. Hegelovo delo zasnovano je na ideji da su istorijske forme ljudskog života, sačuvane u lancu „formi svesti”, istovremeno i nužan uslov ne samo samorazumevanja već i empatično shvaćene „nauke”. Kao dokaz za tu tezu, Hegel koncipira istoriju svesti koja zahvata sve oblasti duhovno-kulturnog života i deluje kao preduslov tom „znanju”.

Hegel je i galionska figura i Nestor filozofije nemačkog idealizma. „Samo duhovno je stvarno” glasi centralni postulat koji karakteriše njegovu idealističku poziciju. Duhovno načelo „Svetskog duha” (Weltgeist), počiva i u svem razvoju, jer razvoj nije slučajan, već manifestacija objektivnog duha. Pojedinac ne deluje, kao kod Kanta, kao moralna individua, već Svetski duh deluje kroz individuu kao kroz svoj instrument. Ličnost koja deluje, na primer, vojskovođa, ili vojvoda, može verovati da određuje zbivanje kao čiste radnje u sopstvenu korist zarad proširenja moći, ali tu je na delu „lukavstvo uma”, shodno kome se sve zbivanje kroz aktere kao istorijska nužnost zbiva.

Hegel istražuje razvoj samosvesti. Istina je kretanje u sebi samoj. Svest je izdizanje iz ograničenosti. Stepeni fenomenologije duha su: Svest, Samosvest, Um. Time se dolazi do pojma Duha čije je bitno obeležje spoznaja. Duh se tako pojavljuje kao teorijski, praktičan, slobodan.

Sinteza fenomenologije je integrisana u postulat: „Mišljenje je stvarnost ili stvarnost je mišljenje”. Biće i mišljenje su identični kao što su stvarno i umno (racionalno) istovetni. Na koncu su subjektivnost i objektivnost izmirene. Delovanje po Hegelu nije ništa drugo do ostvarivanje unutrašnjeg moralnog cilja. Moralni zakon bi trebalo da postane prirodni zakon i time bi se zatvorio krug Prirode i Duha. Individue, narodi i epohe su za Hegela nužni stadijumi velikih procesa Svetske istorije.

Takvo shvatanje istorije navelo je Hegela ka pozitivnoj oceni Pruske države u čijoj je racionalnoj organizaciji on video otelovljeno visokorazvijeno duhovno načelo. Umetnost, religija i filozofija stoje kod Hegela iznad svetskog istorijskog procesa, odnosno iznad konkretnog istorijskog razvoja. Oni su, dakako, nezavisni od političke i društvene realnosti, ali su ipak podvrgnute istorijskom razvoju, jer se u njima zbiva samorefleksija Apsolutnog duha. Iako on opisuje i analizira razvoj od antičkog epa do modernog romana svoga vremena, njega umetnost zanima samo u svojoj funkcionalnosti kao pogled Apsolutnog duha. To antičkoj umetnosti uspeva, dok u srednjem veku Umetnost ustupa pred religijom, koja se spaja sa mišljenjem. Tek u filozofiji prosvetiteljstva Svetski duh pojima samog sebe i dolazi k sebi samom.

Prijem „Fenomenologije”

Hegelov uticaja na filozofiju i istoriju je bio enorman, te se može još jedino porediti sa Kantovim uticajem.

Sa Hegelom se prekida predstava o „vanvremenoj” istini kao cilju sve filozofije. Mišljenje nije zavisno od vremena kao puke „slike u ogledalu”. Mišljenje ne marginalizuje vreme, ne kapitulira pred njim. Ono je kao i sva filozofija „ Duh epohe prikovane u Misao”. Mišljenju je centralna obaveza da preobrazi nepoznato u saznanje, da strukture i forme neslobode preobrazi u slobodu.

Za francuskog istoričara Mišlea, „Fenomenologija” je bila Hegelovo „veliko otkrivalačko putovanje”, a njegov biograf Rozenkranc je u tom delu video Hegelovu „prolaznu krizu u izgradnji sistema”. Rudolf Hajm je 1857. u svojim predavanjima o „Hegelu i njegovom vremenu” tvrdio da Hegel nije mogao da načini istorijsku kritiku od Kantove transcendentalne filozofije, već da ju je kao psihologiju izmešao sa konkretnom istorijom. Iako je Hegel „Fenomenologiju duha” pisao sa ambicijom da osnuje jednu „novu filozofsku nauku”, ona nije imala veliko neposredno delovanje u krugu njegovih učenika. Diltaj je „Fenomenologiju duha” nazvao „najgenijalnijim Hegelovim delom”. Recepcija i uticaj vodili su od egzistencijalizma i renesanse Hegela u Francuskoj (Val, Kojre, Kožev, Ipolit, Satr, Merlo-Ponti), preko neomarksizma (Lukač, Bloh, Markuze) do hermeneutike (Gadamer, Riker) i ranog Habermasa.

„Fenomenologija duha” je, recimo metaforično, „razvojni roman”. Tu nailazimo kako na drevne istorijske, tako i na savremene junake samosvesti. Iako se oni zlopate sopstvenim protivrečnostima, oni mogu samo iz sopstvenih preloma učiti. Otuda ima svrhe otvoriti poglavlja ovog grandioznog romana makar i dvesta godina docnije i podsetiti se da je put saznanja zacelo put zadobijanje slobode.

Zoran Andrić