Dominantna i neželjena elita

21.09.15 Peščanik

Recenzija knjige Latinke Perović „Dominantna i neželjena elita. Beleške o intelektualnoj i političkoj eliti u Srbiji (XX-XXI vek)“, Danas, RTV 2015.
Knjiga Latinke Perović je dragocena slika srpskog društva, njegove istorije, politike, dominantnih ideologija i dilema. Ta knjiga će biti nezaobilazna literatura za svakoga ko bude želeo da pronikne u najdublje kontroverze srpske prošlosti i sadašnjosti, da razume dominante tokove, kontinuitete i diskontinuitete. Ona govori o potencijalima srpskog društva i o njegovim ograničenjima, slika je svih naših otvorenih i zatvorenih vrata. Gorka je, ali ostavlja nadu. U prvom redu, jer pokazuje da je u srpskoj nedavnoj prošlosti alternative uvek bilo. Knjiga koja je pred nama kruna je višedecijskog rada vodeće srpske istoričarke koja je svoja istraživanja posvetila dugom kontinuitetu političke misli u Srbiji od sredine 19. veka do danas i koja je, kroz impozantan broj objavljenih studija i knjiga, rekonstruisala dominante i alternative tokove srpske istorije. Ova knjiga je neka vrsta sumiranja svih prethodnih istraživanja Latinke Perović i njenih dubinskih uvida u srpsku prošlost i sadašnjost.
Prvi pogled na sadržaj ove knjige ukazuje da se radi o zbirci 13 portreta pojedinaca koji su ostavili značajan trag u srpskoj politici, mnogi od njih i u njenoj kulturi. Analizirane ličnosti dolazile su iz različitih sredina i struka, a u politiku su ulazile iz različitih razloga, u različitim vremenima i istorijskim okolnostima. Neki već pre Drugog svetskog rata, neki zbog rata, neki u vremenu socijalizma, drugi u vremenu krize socijalizma i pred raspad Jugoslavije. Dokazali su, po ko zna koji put, vezu između intelektualne i političke elite u Srbiji, elita koje se prepliću. Zbog toga su slike srpskih intelektualaca i političara u knjizi Latinke Perović i slike srpskog društva u celini.
U knjizi je predstavljeno 13 ličnosti i to po istom principu, na tri nivoa. Za svakoga je data veoma vredna biografska beleška koja ne donosi samo uobičajene, formalne podatke, već i suštinske informacije o njihovom poreklu, sredinama iz kojih su dolazili, obrazovanju, privatnom životu. Zatim je uz svaku ličnost autorka odabrala najilustrativniji istorijski izvor iz njihovog pera, bilo da se radi o naučnom članku, ratnom pismu, govoru, političkom programu... Treći deo čine analize koje je Latinka Perović posvetila svakoj od ličnosti koje su predstavljene u ovoj knjizi, u kojima autorka proučava njihove najvažnije ideje, postupke i političke sudbine. Budući da ih je sve blisko poznavala, autorka je u tekstove unela i ličnu notu koja ima izuzetnu vrednost svedočanstva. Zbog toga je ova knjiga jedinstvena – ona je istovremeno i istorijski izvor i literatura.
Neke analizirane ličnosti su poreklom sa sela, neke dolaze iz elitnih beogradskih porodica; neke su završile najviše škole, druge nisu imale više formalno obrazovanje. Ipak, svi su stigli do vrha, odakle su delovali na društvo u meri u kojoj je to bilo moguće, menjali ga, kreirali javno mnjenje, stvarali istorijske šanse ili ih gasili. Njihove biografije, njihova dela i postupci slika su i dominantne vertikale u srpskoj politici i njene alternative, ali ih povezuje to što su odražavali ključne dileme srpskog razvoja. Perović ukazuje da su odnosi među njima zapravo odnosi većinskog i manjinskog, dominantnog i neželjenog, čime reflektuju stvarne odnose u društvu i to ne samo u vremenima u kojima su delovali nego, kako naglašava autorka, i u ukupnoj srpskoj istoriji. To je procep koji se ne može premostiti i preko kojeg prelaza nema. On deluje kao rascep koji sprečava svaki razvoj i svaki napredak ove zemlje. Na njegovim polovima nalaze se ličnosti obrađene u ovoj knjizi, kao njegovi izrazi i njegovi simboli.
Po istraživanjima Latinke Perović, pravi simbol dominantnih idejnih i političkih struja u Srbiji je Dobrica Ćosić. Tom piscu i političaru ona je posvetila niz svojih naučnih radova, proučavajući ga kao vodećeg i najuticajnijeg ideologa, koji je povezao različite grupe intelektualaca sa političarima i državnim aparatom, koji je bio ključna ličnost i u vremenu socijalizma i sve vreme nakon njegovog kraha. On je na taj način povezao različite epohe i naizgled nespojive krugove uticajnih ljudi koji su odredili sudbinu i Srbije i Jugoslavije. Zbog toga Latinka Perović njega stavlja u centar svih zbivanja, od vremena kad je bio privilegovani član elite koji je odlazio na Goli otok, u revolucionarnu Budimpeštu 1956. ili na krstarenja Galebom na Titovom putu za Afriku. Ukazuje na njegovu ulogu intelektualnog vođe „kontrarevolucije“ osamdesetih, ideologa režima Slobodana Miloševića, predsednika Jugoslavije i, na kraju, tvorca dominante ideologije nakon 2000. godine, koja počiva na ideji da će se ono što nije ostvareno u ratu ostvariti u miru. Perović prati njegovu delatnost, ali u prvom redu njegovu ideologiju koja spaja sve suštinske ideje srpske istorije ideja. Samo je zahvaljujući toj ideološkoj alatki on mogao da poveže i desno orijentisane intelektualce koji su se okupljali u Siminoj 9 i one leve, oko časopisa Praxis, a svima njima je bio veza s državnim strukturama, u prvom redu preko sebi najbližeg rukovodioca, Slobodna Penezića Krcuna. Moć koju je Ćosić imao u svim tim epohama Latinka Perović poredi sa onom koju je krajem 19. veka i početkom 20. imao Nikola Pašić. Kako autorka kaže „tamo gde je Ćosić, tamo je moć“. Radi se o paralelnim političkim i institucionalnim centrima koji su u dugom kontinuitetu od više od jednog veka dominirali srpskom politikom, nevidljivi ali dominantni.
Nasuprot tom skupu čvrsto povezanih ljudi i ideja nalazi se niz pojedinaca koji su im bili alternativa: Marko Nikezić, Koča Popović, Milovan Đilas, Ivan Đurić, Novak Pribićević, Slobodan Inić, Ivan Stambolić, Olga Popović-Obradović, Sima Ćirković, Zoran Đinđić, Bogdan Bogdanović, Radomir Konstantinović. Oni pripadaju različitim krugovima i generacijama, ali su na različite načine povezani sa idejnim postavkama koje su odredile srpske liberale početkom 70-ih. Neki su bili njihovi čelni ljudi, neki su kasnije želeli da ožive te tradicije i da modernizuju Srbiju na način na koji je to planirano početkom 70-ih. Da bi što tačnije prikazala njihovu poziciju Perović citira samog Tita, koji je za liberale govorio: „To je drugi koncept, druga pozicija“. Suštinu te pozicije Perović definiše kao tržišnu privredu, autonomne institucije, federalizam. Bio je to način da se zemlja modernizuje, reši nacionalno pitanje i izbegne njen krvavi raspad. Suština posebnog značaja ove knjige je u tome što autorka insistira na tome da te ideje nisu bile alternativa samo nama savremenim režimima, već i prava istorijska alternativa u čitavoj modernoj istoriji Srbije, onaj drugi put kojim se moglo krenuti. U onoj meri u kojoj ova knjiga svojim većim delom govori o toj alternativi, ona i iz te perspektive pokazuje i drugu stranu medalje, onu dominantu, većinsku, pobedničku. Iako ova knjiga nudi nadu pokazujući da je alternative uvek bilo, ona je pesimistična jer pokazuje njene stalne poraze.
Knjiga Latinke Perović, Dominantna i neželjena elita. Beleške o intelektualnoj i političkoj eliti u Srbiji (XX-XXI vek), je dubinski pokazatelj da istorija uvek u ponudi ima različita rešenja i da pravac kretanja nije stihija ili prirodna pojava, već posledica odluka i snage uticaja. Knjiga pokazuje koliko mogućnosti u svakoj situaciji ima jedno društvo, a kako nadvlada jedna, dominantna. To govori o istoriji kao polju izbora i razlozima koji, kao procesi dugog trajanja, određuju ključne tokove u razvoju jednog društva, jedne države. Prikazani kroz svoje intelektualne i političke nosioce, ti procesi pokazuju se kao trajne odrednice moderne srpske istorije i upozoravaju na moguće probleme u budućnosti.
Zbog svega navedenog, s velikim zadovoljstvom preporučujem knjigu Latinke Perović Dominantna i neželjena elita. Beleške o intelektualnoj i političkoj eliti u Srbiji (XX-XXI vek) za štampu.
U Beogradu, 10. aprila 2015.Prof. dr Dubravka Stojanović