Deset Božijih zapovesti - scenaristički roman

15.04.06 Plastelin.com

Scenario, često se kaže u brojnim priručnicima i uputstvima, nema književnu vrednost i nema smisao izvan snimljenog filma. Nerealizovani scenario svoju budućnost ne traži između korica knjige, već samo na filmskoj traci, pa iako praksa objavljivanja scenarija najuspešnijih filmova nije tako retka, ipak se pre radi o izdanjima za scenariste-početnike, stručnjake i ljude "iz branše", dakle: "filmske radnike", nego što je reč o popularnim izdanjima namenjenim "običnom čitaocu" ili ljubitelju književnosti. Međutim, kao i uvek, postoje primeri koji osporavaju to pravilo... Kšištof Pjesjevič (Krzysztof Piesiewicz), scenarista, advokat i član poljskog parlamenta, koji je sarađivao sa Kješlovskim (Krzysztof Kieslowski) na pisanju scenarija za sedamnaest filmova, često je objavljivao svoje scenarije u obliku romana. "Romansirani scenario" izašao bi obično nakon snimljenog filma, ali bez "tehnikalija" koje svaki realizovani scenario mora da ima: Pjesjevič bi izbrisao brojeve ispred scena, termine koji se odnose na filmsku interpunkciju, a najverovatnije bi i malo "doterivao" stil rečenica i dijaloga.

Tako se "Deset Božjih zapovesti", serijal od deset jednočasovnih filmova snimljenih za poljsku televiziju, koji se danas smatraju klasičnim i koji su Kješlovskom krajem osamdesetih godina XX veka doneli status vodećeg poljskog reditelja, pojavljuju u obliku romana čija se radnja odvija u stambenoj zgradi u Varšavi.

Svaki od deset "scenarija" predstavlja jasnu parabolu koja se oslanja na neku od Deset zapovesti iz Starog zaveta, ali je istovremeno problematizuje, dovodi u pitanje. Već u scenarijima, a još više u samim filmovima, vidljiva je namera Kješlovskog i Pjesjeviča da se bave moralnim dilemama junaka pre nego tumačenjem i razmatranjem samih zapovesti (to bi, po nekim kritičarima, mogao biti razlog oduševljenja na koje je film naišao u Americi i Zapadnoj Evropi, dok u Poljskoj nije bio naročito dobro primljen).

Tako se, na primer, u prvom scenariju razmatra zapovest "Ja sam Gospod Bog tvoj, koji sam te izveo iz zemlje misirske, iz doma ropskog, Nemoj imati drugih bogova uza me" (II Mojs. 20, 2-3). Kšištof (kog u filmu sjajno glumi Henrik Baranovski (Henryk Baranowski)), otac malog Pavela, veruje u nauku i uči svog sina da se kompjuterom sve može proračunati, a da duša ne postoji i da su to bapske priče. Kada mali Pavel, uprkos Kšištofovim kompjuterskim proračunima i formulama fizike po kojima led u datim uslovima jednostavno ne može da pukne, i da se Pavel može slobodno klizati, propadne kroz led na jezeru i udavi se, Kšištof počinje da razmišlja o Bogu i da posećuje crkvu, ali ne uspeva da do kraja prihvati religiozni smisao smrti svog desetogodišnjeg sina. Zamenivši "pravog Boga" lažnom verom u nauku (kompjuter na kom se, neobjašnjivo, pojavljuju natpisi, simbolična je "objava Boga"), Kšištof postaje vrsta bergmanovskog junaka koji pred krupnim religioznim dilemama pokušava da pronađe svoju veru. Svaka sledeća priča ispričana je na sličan način kao i prva, a svih deset "fragmenata" uklapa se u celinu koja, na jednoj strani, realistički prikazuje Varšavu i život "malih ljudi sa velikim problemima" u njoj, a na drugoj vešto nadilazi svoju "pojavnu ravan", prelazeći u veliku religioznu parabolu.

Kada se filmovi uporede sa "predloškom" po kom su snimani, čini se da je Kješlovski svojim rediteljskim pečatom dodao još tamnije tonove od onih koji se mogu sagledati u Pjesjevičevim ogoljenim rečenicama i svedenim opisima tmurnog vremena i urbanog pejzaža.

Jedino što bi, možda, "pedanti" koji se bave pisanjem scenarija, i filmom uopšte, mogli da zamere ovakvom izdanju, jeste pogrešna slika o pisanju scenarija koju bi budući scenaristi, i početnici u bavljenju filmom, mogli da steknu nakon čitanja "Deset Božjih zapovesti": oslobođeno strogosti tehničkih termina, a obogaćeno "literarizacijom", koja, ponegde, sklanja u stranu zahtev za jasnoćom i preciznošću u opisivanju i predstavljanju sveta budućeg filma, i smanjuje vizuelnost u korist "književnijeg stila", oslobođeno, dakle, takvog "bremena", pisanje scenarija može izgledati isto kao i pisanje romana ili kratke priče. A nije - jer u scenarijima i tritmentima se nalazi samo ono što će se videti na platnu, a u romanima se nalazi sve i svašta.

Razumevanje ove jednostavne istine možda bi moglo da pomogne raznim ovdašnjim žirijima koji po vazdan čitaju scenarije, pa ih onda nagrađuju.

Ivan Velisavljević

01.01.00

Večernje novosti
26.05.2001.
Roman o deset zapovesti
Otuđene duše
POZNAT našoj i svetskoj javnosti kao izvanredan režiser, Kšištof Kješlovski (1941-1996), sa svojim prijateljem Kšištofom Pjesjevičem, napisao je roman "DESET BOžiJIH ZAPOVESTI", prema scenariju istoimenog filma, koji je imao veliki međunarodni uspeh.
Mesto zbivanja je Poljska u doba krize iz tranzicije, a centar događanja je velika siva zgrada u kojoj živi većina junaka. Lekari, službenici, studenti, taksisti, violinistkinja... to je svet kojim se autori ove knjige kreću, možda u želji da probude u nama veru, nadu i ljubav, da nam otkriju smisao života. NJih najviše interesuje ono što se dešava u ljudskim dušama, u pomerenim vremenima, u dušama običnih, malih ljudi, usamljenih, otuđenih, zabrinutih, sa mnogo mana i protivrečnosti, kaže prevodilac LJubica Rosić.

01.01.00

ETIČKI PAKAO

Kšištof Kješlovski i Kšištof Pjesjevič, Deset Božijih zapovesti, Filip Višnjić, Beograd 2001

piše: Vladislava Gordić

U jednoj velikoj, bezličnoj sivoj zgradi žive junaci deset priča po Božjim zapovestima: matematičar koji u potrazi za dokazom da Bog ne postoji gubi sina; lekar od čije dijagnoze zavise život deteta začetog u preljubi i sreća smrtno bolesnog prevarenog muža; devojka zaljubljena u čoveka koji joj možda i nije biološki otac; taksista koji će biti ubijen zato što njegov ubica želi da vidi more; voajer koji veruje u ljubav; mlada majka koja svoju kćer krade od svojih roditelja; profesorka koja se sreće sa Jevrejkom čiji je život četrdeset godina ranije odbila da spase; bračni par koji se bori da sačuva svoju ljubav čak i uz pomoć smrti; filatelista koji ostavlja sinovima u nasle|e zbirku maraka od neprocenjive vrednosti i opsesiju njome. Njihova zajednička kuća u bezličnoj varšavskoj četvrti skriva mikrokosmos priča koje se diskretno prepliću ili frontalno sudaraju, a imaju zajedničku temu: potragu za srećom u srcu etičkog pakla.

Deset Božijih zapovesti se žanrovski odre|uje kao "scenaristički roman". Ta sintagma dovodi čitaoca sa ovih prostora u nedoumicu: nenavikli na (u zapadnoj kulturi odavno uobičajen) filmski scenario u literarnoj formi, mnogi će biti skloni da konceptualni ogled o etici jednog reditelja i jednog advokata shvate kao blago proširenje filmskog sinopsisa kakvom u beletristici nema mesta. Me|utim, saradnja dva Kšištofa rezultirala je filmovima sa toliko dominantnim literarnim i filozofskim predloškom da ih je gotovo nemoguće svesti na sinopsis: u prilog ovoj tvrdnji govore suptilna alegoričnost Tri boje i fascinantna parabola o duši i telu u Veronikinom dvostrukom životu. U svim svojim delima Kješlovski i njegov scenarista Pjesjevič tragaju za Bogom i za naznakama božanskog prisustva u svakodnevnom životu. Njihovi filmovi proširuju granice alegorije, parabole i homilije - one vrste propovedi koja nas na primerima iz života uči kako da živimo u dosluhu sa Bogom. Srednji vek je u cilju pouke stvorio moralitet kao dramatizaciju propovedi: u našem je vremenu svaka eksplicitna didaktičnost uzaludna. Nije, me|utim, i besmislena, jer kasno postmoderno doba za posredovanje apstraktnih vrednosti i ideja uvek može da upotrebi film. Scenario može da bude legitimna i zaokružena literarna forma već samim tim što udružuje dve komponente koje se u "čistim" književnim oblicima počesto gube - motiv i strukturu.
U Deset Božijih zapovesti spoj lucidnih replika i refleksivnih didaskalija rezultira radikalnim minimalizmom koji ogoljuje emocije i reakcije, prezentujući ih u njihovom rudimentarnom obliku. Svaka zapovest ima besprekornu dramsku strukturu i dosledno poštuje nametnutu temu etičkog pakla. Delo Kješlovskog i Pjesjeviča postaje istočnoevropski pandan zbirke priča Vajnzberg, Ohajo [ervuda Andersona, gde je glavni junak jedan američki gradić u kom se ukrštaju različite ljudske sudbine. Glavni junak Deset Božijih zapovesti je ljudski život u jednom novom varšavskom getu, onom etičkom. Svaka zapovest razvija zaplet i suptilno formuliše poruku, ne zalažući se otvoreno za odre|eni sistem vrednosti, ali dosledno poštujući načela naracije. Kičma strukture u Deset Božijih zapovesti nije pouka, nego zaplet zasnovan na dominantnim elementima biblijske parabole.
Deset Božijih zapovesti primer je etičkog konceptualizma, odnosno pokušaja da se kroz umetničko delo posreduje motiv odluke i izbora kao temelja ljudskog bitisanja. Iako bi zlobnici mogli reći da je scenaristički roman jedva nešto malo više od filma ali mnogo manje od literature, utisak je da su besprekorno ispričane ljudske drame Pjesjeviča i Kješlovskog postale adekvatan predložak za (Zapadu tako neophodan) etički mit o istočnoj Evropi.