01.01.17
Delfa Ivanić: zaboravljene uspomene
Posle priređivanja prvog izdanja rukopisa Uspomena Delfe Ivanić (Institut za savremenu istoriju, 2012) Jasmina Milanović je, sasvim opravdano, pristupila širem istraživanju i preispitivanju delatnosti jedne od najpoznatijih ličnosti na polju ženskog humani tarnog rada, ali i procesa konstituisanja pokreta za emancipaciju žena u Kraljevini Srbiji. Zato je u opširnoj uvodnoj studiji (6–84 str.) Milanović nastojala da nesebičan i požrtvovan javni rad Delfe Ivanić prati posredstvom njenog angažmana u ženskim humanitarnim organizacijama koje su postajale sve brojnije početkom 20. veka, kao i u periodu između dva rata kada se u Kraljevini Jugoslaviji paralelno razvijao i feministički pokret. Pritom, reč je o dobrovoljnim aktivnostima koje su za jednu grupu žena bile značajne jer su u prvoj deceniji 20. veka uticale na formulisanje emancipatorske feminističke svesti. Pokazalo se da je organizovani dobrotvorni humantarni ženski rad, čiji je značaj dugo bio osporavan u ženskoj istoriji i femini stičkoj istoriografiji, jer nije bio neposredno povezan sa isticanjem političkih zahteva za promenom pravnog, ekonomskog, društvenog i političkog položaja žena, i u Srbiji poslužio kao osnova na kojoj su postepeno uobličeni feministički zahtevi.
Politički kontekst stvaranja evropskih nacionalnih država ili težnji nacionalnih pokreta u „starim“ imperijama, Habzburškoj i Osmanskoj, opredelio je sadržinu i domete ovih zahteva tokom 19. i početkom 20. veka. Kraljevina Srbija, u tom pogledu, nije predstavljala izuzetak u odnosu na jedan broj država ili nacionalnih pokreta: ženske dobrotvorne organizacije bile su u službi nacionalne i socijalne politike; bile su pod budnim nadzorom države koja ih je samo jednim delom finansirala i najčešće pod patronatom ženskog člana dinastije; na planu nacionalne političke reprezentacije njihove predstavnice su nastupale u ime „svih žena“ u nacionalnom političkom projektu; konačno, pod uticajem međunarodnih ženskih organizacija obrazovan je Srpski narodni ženski savez, jedinstvena nacionalna organizacija u kojoj je 1906. godine započet višegodišnji mukotrpan proces formu lisanja političkih zahteva za promenom položaja žena.
Postojale su dve ključne, međusobno isprepletane, osobenosti fenomena ženskog humanitarnog rada u Kraljevini Srbiji: izrazita patriotska podrška državnim nacionalnim ciljevima i uverenost u elitističku misiju jedne grupe žena naspram pripadnica drugih društvenih grupa. Njihova briga o siromašnima bila je više deo osamnaestovekovnog koncepta milosrđa s moralizatorskom pozadinom a ne toliko shvatanja o potrebi uspostavljanja pravednijih društvenih odnosa. Pored najistaknutijih pripadnica starije generacije žena, Katarine Milovuk i Savke Subotić, u humanitarni i nacionalno politički rad uključile su se u prvoj deceniji 20. veka predstavnice srednje i mlađe generacije: Mileva Vulović, Delfa Ivanić, Nadežda Petrović, Maga Magazinović, Jelena Lozanić, Jelena Lazarević, Katarina Holec, Draga Simić i dr. Sve one pripadale su višem društvenom sloju u tadašnjoj Srbiji. Među njima, Delfa je predstavljala jednu od najupečatljivijih ličnosti. Tome je svakako doprinela i činjenica da je, poput Savke Subotić ili Mage Magazinović, bila jedna od retkih koja je iza sebe ostavila sećanja na sopstveni život u jednom vremenu. Uvidom u Delfin privatan život, stiče se utisak da je reč o nesvakidašnjim, često dramatičnim životnim okolnostima. Njihovom analizom i, što je još značajnije, istraživanjem rada ženskih organizacija koje je Delfa Ivanić osnovala (sa Nadeždom Petrović, Kolo srpskih sestara 1903) ili učestvovala u radu uprave (Srpski narodni ženski savez od 1906) Jasmina Milanović je istraživački zaokružila priču o Delfinoj ličnosti i radu. U isto vreme, ona je posredstvom tekstova u časopisima koje su izdavala humanitarna društva, pre svega Domaćica, Kalendar Vardar, ili novosadska Žena Milice Tomić, iznela niz do sada nepoznatih ili nedovoljno priznatih činjnica o doprinosima ženskih organizacija u mirnodopskim i ratnim vremenima. Zahvaljujući tome, omogućeni su nam, na primer, uvidi u funkcionisanje Kola srpskih sestara i posle stvaranja Kraljevine SHS, na osnovu kojih je jasno da je ova organizacija nastavila da politički deluje u različitim delovima Kraljevine Jugoslavije, ovog puta u duhu integralnog jugoslovenstva.
Kako je sebe videla Delfa Ivanić u Uspomenama, a kakva je bila njena uloga i doprinos na planu humanitarnog rada prema analizi Jasmine Milanović? Na prvi pogled, tu velike razlike nema: Delfa nam se predstavila kao ambiciozna, vredna, požrtvovana, uporna, prodorna, mudra žena a njena delatnost višestruko društveno (i politički) korisna. Reč je, pre svega, o aktivnostima u upravljanju radom Kola srpskih sestara i Srpskog narodnog ženskog saveza, organizaciji i slanju pomoći sunarodnicima u Makedoniji, na Kosovu i Metohiji, organizaciji rada bolnice Kola tokom balkanskih i Prvog svetskog rata, korišćenju starih i uspostavljanju novih kontakata u zaraćenoj Evropi da bi se izdejstvovala novčana i svaka druga pomoć postradalima u ratu, širenju aktivnosti Kola u novostvorenoj državi Jugoslaviji itd. Uporedo sa ovim delovanjem, Delfa Ivanić je u godinama pred početak epohe ratova 1912–1918 postala zagovornica emancipacije žena u Srbiji. Feminističke ideje koje su dolazile iz evropskih zemalja sve češće su bile povod za reagovanje i njihovih protivnika i zagovornika u domaćoj ženskoj štampi. Jačanje međunarodnih ženskih organizacija i socijalističkog ženskog pokreta predstavljali su izazove pred kojima ni ženske organizacije u Srbiji nisu mogle da ostanu po strani. U tom pogledu, ako su doprinosi patriotskog dobrotvornog rada žena bili relativno zapostavljeni u kolektivnom sećanju, tek su početni napori za isticanjem potrebe za promenom pravnog, ekonomskog i političkog položaja žena najčešće ocenjeni kao nebitni, zanemarljivi i zato su bili nedovoljno istraženi. Zahtevi za izmenama Zakona o nasleđivanju (u korist jednakih prava muške i ženske dece), za promenom profesionalnog položaja žena zaposlenih u državnoj službi i, konačno, stidljivo isticanje zahteva za pravo glasa ipak su formulisani pred početak balkanskih ratova. U tom pogledu, pozicija Delfe Ivanić prema ovim pitanjima je veoma rečita. Iako je prilikom osnivanja Srpskog narodnog ženskog saveza 1906. godine i sama bila sumnjičava prema njegovim perspektivama jer se „osniva feministička organizacija bez feministkinja“, Delfa je vremenom promenila svoje stanovište. Postala je zagovornica ženskih prava. Njen emancipatorski potencijal ostao je, međutim, kolebljiv i obojen umerenošću, slično kao i kod nekolicine srpskih književnica. To je ujedno bila i glavna odlika pokreta za emancipaciju žena u Kraljevini Srbiji do Prvog svetskog rata: umereni feminizam u kontekstu u kome se prednost davala nacionalnim ciljevima zemlje.
Iako je reč o počecima oblikovanja emancipatorske ženske misli u Srbiji koja se snažnije razvila posle Prvog svetskog rata (Ksenija Atanasijević, Julka Hlapec Đorđević), istraživački radovi koji se ne zasnivaju na slavljenju malobrojnih heroina ili na narativu o
„znamenitim“ ženama naše prošlosti su važni i neophodni. Zato su i Uvodna studija i priređen rukopis Uspomena Delfe Ivanić koje je sačinila Jasmina Milanović nezaobilazni za sticanje uvida u istorijski kontekst u kome su, na jednoj strani, žene u ulozi majki i prvih učiteljica i vaspitačica pokolenja bile prepoznate kao važan činilac nacionalnopolitičkog programa, dok su, na drugoj, organizovani humanitarni javni rad i komunikacija sa međunarodnim ženskim pokretom stvorili uslove za oblikovanje zahteva za promenom njihovog položaja.
Ana Stolić
01.01.17
Život i sećanja Delfe Ivanić
Delfa Ivanić: zaboravljene uspomene / Jasmina V. Milanović
Knjiženstvo
Dve verzije Uspomena Delfe Ivanić (1881–1972), jedne od osnivačica Kola srpskih sestara, članice Srpskog narodnog ženskog saveza u predratnom periodu, saradnice Ženskog pokreta i kratko vreme predsednice Ženskog saveza u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, nekoliko decenija po njihovom nastanku, bile su čuvane u Arhivu Srbije (Fond Varia br. 3494) i Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti (u okviru Zaostavštine Delfe Ivanić, sig. br. 14515/1–40). Delfa Ivanić je svoja sećanja zapisala u poznim godinama na nagovor Fedora Nikića (1894/9–1989). Ovaj pravnik i univerzitetski profesor je u međuratnom periodu i sam postao deo ženskog pokreta – zajedno sa Katarinom Bogdanović (1885–1968), prvom urednicom časopisa Ženski pokret, organizovao je i vodio, početkom dvadesetih godina 20. veka, Socijalni tečaj za žene,1 koji je po svom programu i cilju ličio na londonsku Žensku političku školu. Cilj ovog tečaja je bio da obaveštava žene o svim važnijim ustanovama i pitanjima u državi i društvu, da razvija interesovanje za socijalne nauke i da socijalno vaspitava, to jest razvija kod žena osećanje društvene solidarnosti i budi u njima socijalnu svest.2 Nikić se zalagao za žensko pravo glasa, kao i za to da u borbi za političku ravnopravnost žene nastupaju kao jedinstveni front, bez obzira na klasnu pripadnost.3
Ne treba da čudi što je Nikić, kao dobar poznavalac ženske scene, bio svestan značaja lika i dela Delfe Ivanić, te je i redigovao rukopis njenih uspomena i pripremio ga za štampu. Svoju upornost i istrajnost u tom procesu obrazložio je sledećim rečima:
Ja sam smatrao, da bi njene, Delfine Uspomene, predstavljale: prve Uspomene srpske žene u čitavoj srpskoj i jugoslovenskoj memoarskoj književnosti i kao takve nesumnjivo, da će predstavljati našu značajnu i kulturnu tekovinu.4
Nikić je i među prvima uočio „da nema nijedne ni srpske ni jugoslovenske žene, koja je u punoj celini dala Uspomene svoga života i rada”.5 Primera radi, Savka Subotić (1834–1918) u svojim uspomenama samo uzgred spominje svoj rad na javnom polju. Čitaoci i čitateljke ostaju uskraćeni za značajne informacije o njenom delovanju u okviru ženskih organizacija na teritoriji tadašnje Južne Ugarske (Vojvodine), kao i Kraljevine Srbije. Sećanja Pauline Lebl Albala (1891–1967), aktivistkinje za ženska prava i vodeće ličnosti u formiranju Udruženja univerzitetski obrazovanih žena, pod nazivom Tako je nekad bilo završavaju se danom njenog venčanja 1920. godine. Refleksija na vlastiti međuratni društveno-politički angažman u memoarima gotovo i nema. Delfa Ivanić je svom životu nakon 1944. posvetila samo dva poglavlja pod nazivom „Oslobođenje” i „Posle oslobođenja, 10. oktobar 1944–1966.”, ali se njeni memoari ipak mogu smatrati zaokruženom celinom, budući da se te 1944. završila epoha u kojoj je ona bila delatna i da je započela nova, sa potpunom drugačijim društveno-političkim uređenjem.
Uspomene su svetlo dana ugledale, iz nepoznatih razloga, ne 1966. godine (datum koji stoji na verziji pohranjenoj u ASANU), nego tek 2012. godine zahvaljujući istoričarki Jasmini Milanović. Nakon poređenja postojeća dva rukopisa, Jasmina Milanović je utvrdila da su oni gotovo identični do poglavlja 71. Rukopis iz ASANU, koji je Nikić pripremao za štampu, lektorisan je i stilski doteran. On, osim toga, ima više poglavlja od rukopisa koji se čuva u AS. Zbog svega toga, Jasmina Milanović je odlučila da rukopis iz ASANU posluži kao osnovni tekst prilikom priređivanja Uspomena za štampu, uz napomenu da je od strane Nikića izbačene delove rečenica i pasuse vratila, u uglastim zagradama, na staro mesto, uz pomoć primerka sećanja iz AS. U prvo izdanje Uspomena Jasmina Milanović je uključila i govore, članke i zapise Delfe Ivanić, kao i biografiju njenog biološkog oca Ivana Musića, iz pera Tome Oraovca, koje je Fedor Nikić odabrao i pripremio za štampu u posebnom dodatku, pod nazivom „Prilozi”. U drugom, Evolutinom izdanju, Jasmina Milanović je čitaocima prezentovala osnovni tekst uspomena Delfe Ivanić bez pomenutog priloga. Istraživači, kao i čitaoci uopšte, bez obzira na to ne ostaju uskraćeni za informaciju o njenim pismenim radovima i govorima, budući da je Delfa Ivanić u Uspomenama na više mesta navela u kojim časopisima su oni bili publikovani.
Memoarski spisi iz ženskog pera su, pored ženskih časopisa i arhivske građe (u vidu pre svega arhiva ženskih društava), izvori od prvorazrednog značaja u izučavanju istorije žena i roda u Srbiji i Jugoslaviji u 19. i prvoj polovini 20. veka. Oni omogućavaju uvid u porodični život pripadnica građanskog sloja, njihovo školovanje i karijeru, kao i u rad ženskih organizacija, prepreke na koje su nailazile i kako su ih savladavale. Uspomene Delfe Ivanić ne spadaju u red ličnih, intimnih ispovesti. Autorka je više bila usmerena na davanje informacija o sopstvenoj ulozi u raznim političkim i društvenim događanjima, ali i na isticanje važnosti uloge koju je imao njen suprug Ivan Ivanić, kao i važnosti roditelja (posebno očeva, kako biološkog, tako i adoptivnog) u društveno-političkom životu Srbije. Za to je možda delimično odgovoran bio Fedor Nikić koji je verovatno Delfi Ivanić sugerisao šta da izostavi iz memoara. S druge strane, autorka je u uvodu svojih sećanja navela da su težište u njenom životu predstavljali angažman u ženskim organizacijama, kao i spisateljski, kulturno-prosvetni i propagandni rad, te da je „iznoseći i prikazujući ovako i na ovaj način svoj život i rad” htela da pokaže kako srpska i jugoslovenska intelektualka „treba da živi i radi, i kako treba da voli svoj narod i svoju zemlju”.
Uspomene predstavljaju riznicu informacija o privatnom životu građanske elite (o prevarama, razvodima, starateljstvu nad decom i slično), otkrivaju načine kako su žene svoj uticaj ostvarivale neformalnim kanalima, da su unutarstranačke, odnosno stranačke borbe uticale na rad ženskih organizacija, te da su one i te kako bile politički profilisane.
LITERATURA
Ivanić, Delfa. Uspomene, priredila Jasmina Milanović. Beograd: Institut za noviju istoriju Srbije (2012).
Nikić, Fedor. Radovi (1919–1929)., knj. 1. Beograd: Šid: Grafosrem (1981).
Svetlana Stefanović
