01.01.00
Pobjeda
09.03.2002.
"CRNOGORSKA HRONIKA" NOVAKA KILIBARDE
Mreza dugog pamcenja
Knjizevne slike najprelomnijih dogadjaja crnogorske istorije, slavnih bitaka, drevnih razura i seoba i, posebno, razvoj fenomena islamizacije predstavljaju koliko neocekivano toliko i prilicno zakasnjelo tematsko osvjezenje u nacionalnoj knjizevnosti
Vesna Kilibarda
Crnogorska hronika Novaka Kilibarde svojevrsni je tip istorijskog romana koji pripovijeda o licnostima i zbivanjima na prostore za ciji je duhovni epicentar uzeta Crna Gora. Osnovni tok radnje pruza knjizevnu obradu istorije stare Crne Gore i Hercegovine, mada su geografske koordinate romana mnogo sire i obuhvataju prostor Turske, Austrije i Rusije, tri mocne carevine u fizickom i duhovnom zaledju podlovcenske drzavice. Iako hronoloski raspon Crnogorske hronike zalazi, s jedne strane, u daleku proslost Balkana, dosezuci, na drugom kraju, i do posljenjeg desetljeca dvadesetoga vijeka, glavnina ispripovijedanih dogadjaja vezana je za vrijeme crnogorskih vladara iz dinastije Petrovic-NJegos, najvise za doba Petra I i Petra II. Pored Petrovica, od vladike Danila do kralja Nikole, i znamenitih crnogorskih prvaka, koji se ovdje, najvecim dijelom prvi put pojavljuju u ulozi knjizevnih junaka, glavni likovi oko kojih se plete znatan dio radnje Hronike su i hercegovacki otomanski dostojanstvenici, savremenici potonjih vladika, Ali-pasa Stocevic i Smail-aga Cengic, iz istorijske licnosti kako iz njihovog okruzenja tako i iz blize i dalje proslosti hercegovackog islamskog ambijenta. Kilibardine knjizevne slike najprelomnijih dogadjaja crnogorske istorije, slavnih bitaka, drevnih razura i seoba i, posebno, razvoj fenomena islamizacije, predstavljjau koliko neocekivano toliko i prilicno zakasnjelo tematsko osvjezenje u nacionalnoj knjizevnosti. Istorijskim protagonistima i zbivanjima pridruzuje se u drugoj liniji naracije ovoga romana koji, neuobicajeno mijesajuci vremenske i tematske ravni, pripovijeda i o zivotu "mimo istorije", bogata galerija raznovrsnih junaka, knjizevnih likova sa prototipovima u stvarnom zivotu ili proizvoda ciste knjizevne fikcije. U ovom sloju Hronike, u kome najizvornije i s najjace izrazenom humornom dimenzijom pulsira za ove prostore karakteristicni susret mediteranske urbane civilizacije i njenog kontinentalnog ruralnog zaledja, kao da se sasvim anahrono "anticipira" i antologijska scena sa vojvodom Draskom u Mlecima iz Gorskog vijenca, u kome Stambol i Venecija predstavljaju granicne polove klasicne, njegosevske Crne Gore, a koji se u Kilibardinom romanu prepoznaju u njihovim perifernim oblastima cija su sredista Mostar i Dubrovnik. Jednom pripovijednom niti plete se u Crnogorskoj hronici i neka vrsta "porodicne sage", koja ukljucuje predanje o rodonacelniku autorovog bratstva, porijeklu prezimena i motivima preseljenja porodice iz Katunske nahije u Banjane, kameniti stocarski kraj na granici stare Crne Gore i otomanske Hercegovine, za koji je vezan najveci dio prica iz zivota, posebno onih novijeg datuma, i cijim je jezikom roman napisan.
Iako Crnogorksa hronika svojim osnovnim tematskim tokom prati istorijska zbivanja u njoj nema stroge istorijske faktografije, jer namjera autora nije ni bila da preuzima precizne podatke iz politicke istorije. Umjesto da knjizevni svijet svoje proze projektuje u opstepoznate i zvanicno ustanovljene istoriografske sheme, pisac se ovdje predstavlja kao pisar legendarnog vidjenja istorije koji istinu o istorijskoj proslosti svodi na njenu "narodnu mjeru", onu sacuvanu u kolektivnom pamcenju i uoblicenu u knjizevnoj rijeci epske narodne pjesme, NJegosevih i stihova knjaza Nikole, ciji je Kilibarda vrsni poznavalac i priznati istrazivac. Iako tok ispripovijedanih istorijskih dogadjaja citaocima Hronike razlicitih intelektualnih profila nije ili najvecim dijelom nije poznat, ova cinjenica ne umanjuje njihovu citalacka radoznalost, jer se u romanu ne radi primarno o opisivanju dogadjaja i junaka, vec o njihovom specificnom naknadnom "tolkovanju", koje ima za cilj ne toliko utvrdjivanje istine koliko razotkrivanje mentalitetske i kulturoloske matrice crnogorsko-hercegovackog mikrokosmosa opisanog u romanu.
U izlaganju i komentarisanju istorijskih i drugih zbivanja Crnogorske hronike, pored pisca, koji je za sebe izabrao skoro neutralnu i posrednicku poziciju glavnog pripovjedaca, ucestvuje jos pet pricalaca, sasvim netipicnih knjizevnih junaka romana. Izlomljena vremenska ravan kojoj oni pripadaju specificni je okvir Hronike u kojoj jedinstvo radnje obezbjedjuje glavni pripovijedac u kozi piscevog alter ega. Liseni autorskog portreta i ocrtani samo kroz obiljezja vlastitog pripovjedackog manira i dara, petorica kazivaca izlazu svoja vidjenja prikazanih dogadjaja, ostavljajuci i impersonalnom naratoru i citaocu mogucnost da iz svega izlozenog, dakle, iz raznih vec zaboravljenih, jednom odbacenih ili neprovjerenih tumacenja, odabere ili sacini verziju po vlastitoj mjeri. Istovremeno u ulozi i kazivaca i slusaoca, svi oni, u stvari, pricaju ili o istom dogadjaju, rasvjetljavajuci razlicite moguce njegove varijante, ili razmatraju jednu temu, po principu analogije nizuci razne gradacijske stepene njene univerzalne dimenzije. Narodni pametari Petar Nikolin i Scepan Saric, najcesce oponirajuci jedan drugom, opricavaju zbivanja sa iskustvom naknadne pameti poznih godina, profesor Trivko Zupljak uvodi u pricu "knjisko" ili skolsko znanje, na osnovu koga uzima pravo da najcesce arbitrira, guslar Vojin Calov za istoriju jasno preporucuje epsku poeziju i NJegosev Gorski vijenac, dok je Pule Golubov zaduzen uglavnom za dogadjaje iz zivota. Pricaoci se strasno nadmecu u dokazivanju ispravnosti svojih uvjerenja, odslikavajuci, najvise kroz retrospektivu proslosti, hijerarhiju vrijednosti i moralni kod vlastitog pogleda na svijet. U svom izrazenom patrijarhalnom konzervativizmu, staticno odani ideji tradicijskih vrijednosti i neskloni svemu novome, oni su predstavljani kao zatocnici jedne anahrone duhovne enklave u kojoj je dominirajuca svijest obiljezena zivotnim formulama i ritmom deseterackog stiha.
Viseglasno pripovijedanje oslobadja Crnogorsku hroniku pravolinijskog pracenja slijeda dogadjaja, otvarajuci u veoma razudjenom i policentricnom narativnom tkivu mogucnosti za pogled unaprijed, do finalnog ishoda, i unazad, do prapocetka price, ili smanjujuci pripovjedacke optike po nacelu koncentrinih krugova, uz "neplanirano" nizanje digresija kroz lanac prica u prici, i u sinhronijskoj i u dijahronijskoj ravni, sto pripovijedanju daje sasvim neocekivanu unutrasnju dinamiku. Naraciju usporavaju jedino Kilibardini minuciozni opisi prirode, gradjevina, zivotinja, izgleda i karaktera junaka, kao i obiljezja razlicitih mentaliteta koji, predstavljajuci prave male eseje, poprimaju i autonomnu vrijednost. Lanac asocijacija pripovjedaca je asimetrican i potpuno nepredvidiv, cime je osnazena svjesna iluzija usmenog, samooblikujuceg kazivanja. Podrzavanje govornog pripovijedanja pojacano je, s jedne strane, nacinom izlaganja sadrzine koji u potpunosti oponasa usmeni postupak (od obracanja slusaocu ili sagovorniku do upotrebe tipicnih uzrecica i opstih mjesta usmene naracije, od zaboravljanja cinjenica i prisjecanja do pripovijedanja u nastavcima) a s druge, i to daleko vise, usmenim oblikom jezika kojim je roman napisan. Rijec je o jeziku Banjana, autorovog zavicaja, koji je u Kilibardinoj knjizevnoj prozi naprosto i nestedimice "eksplodirao" bujicom vec zaboravljenih i potisnutih arhaicnih rijeci i obrazaca, kao i narodski ofonetizovanih tudjica, u prvom redu turcizama i romanizama, kojima pisac Hronike, noseci ih u svom sluhu od djetinjstva, suvereno vlada i kao erudita i istrazivac. Kroz znacaj koji je dat cinu i jeziku kazivanja, uz sest pripovjedaca, kao protagonist Crnogorske hronike namece se, dakle, i sama prica, ciju navodnu autonomnost u vise navrata potcrtava i autor, isticuci kako se i on sam samo prepustio njenom "sentu" i najavljujuci, na kraju, nastavak romana.
Za citaoca Kilibardine Hronike zaista nije presudno da li je ono o cemu roman pripovijeda "odista bilo" ili se samo "tako kazalo". Ostavljajuci istoriografiji objektivni svijet i kategoriju dokumentima dokazive istine, pisac u svojoj jedinoj realnosti, a to je paukova literarna mreza dugotrajnog pamcenja, univerzalnog znacenja i beskrajnog pricanja, u koju se citalac neosjetno hvata, vjesto preplice istoriju i poeziju, stvarnu i fantasticnu ravan zbivanja, sve ih podjednako relativizujuci. To uspijeva, s jedne strane, skoro fatalistickom i kod Kilibarde odranije prisutnom opsesivnom pomirenoscu sa sudbinskom predodredjenoscu, koja je u ovom romanu potcrtana cestim i naglasenim isticanjem slucajnog, odnosno potpuno nesrazmjernog ili banalnog povoda krupne istorijske posljedice, kao i "dokazivanjem" prorocanstva Mata Glusca koja otkrivaju izvjesnu neodgonetnutu logiku nekog sudbinskog poravnanja racuna. S druge strane, iako polazi od epske i njegosevske tradicije, insistiranjem na nalicju znamenitih junackih gestova i na demistifikovanju slavnih istorijskih licnosti i tradicionalnih mentaliteta, Crnogorska hronika je iskoracila iz njihovog okostalog "predmodernog" vrijednosnog klisea, epskim sredstvima iznutra rastacuci epski mit o patrijarhalnom balkanskom drustvu.
