Čast, krv i suze

01.05.08

Knjiga Saše Nedeljkovića – Čast, krv i suze: ogledi iz antropologije etniciteta i nacionalizma – predstavlja rezultat autorovih dugogodišnjih istraživanja fenomena etniciteta i nacionalizma. Knjiga se sastoji iz sedam zasebnih, međusobno labavo povezanih studija, koje iz različitih tematskih uglova osvetljavaju i razjašnjavaju kompleksnu prirodu etniciteta na prostoru Balkana. U predgovoru autor objašnjava svoje istraživačke intencije i odabrani naslov – čast i žrtvovanje (parafraza poznatih rečenica Vinstona Čerčila i Maksa Vebera), koji indirektno ukazuje na suštinu etniciteta i nacionalizma. Teorijske pretpostavke izložene u uvodnom poglavlju – Etnička grupa, narod, nacija, rasa: pojmovnik, teorije, sistematizacije – upućuju na konstruktivistički pristup analizi etničkih fenomena u studijama koje slede.
Problem upotrebe mita u savremenoj srpskoj kulturi, i to u periodu izrazite nacionalne krize – NATO bombardovanja 1999. godine, razmatra se u studiji Mit, religija i nacionalni identitet: mitologizacija u Srbiji u periodu nacionalne krize. Istraživanje je koncipirano tako da obuhvati i institucionalni i individualni nivo odnosa prema nacionalnom identitetu i aktuelnim društvenim procesima uopšte, te da se dobijeni modeli uporede. Institucionalni nivo prati se posredstvom tekstova objavljenih u časopisu „Vojska“ u periodu mart-jun 1999, koji je za istraživani problem paradigmatičan, jer izražava stavove vojnog, a samim tim – i državnog vrha. Individualni plan recepcije i razrade nacionalnog mita dobijen je na osnovu eseja koji su studenti Beogradskog univerziteta pisali na temu „Srpstvo“. Saša Nedeljković zaključuje da je u posmatranom periodu izražen visok stepen korelacije između institucionalnog nivoa, koji nudi mitsko-religiozni ključ za razumevanje aktuelnih događaja, i mitologizacije na individualnom planu. Retorika institucionalnog modela je – u odnosu na individualni – uobličenija i doslednija, zasnovana na pojmovima i sižeima različitih mitoloških sistema, pri čemu se potencira viđenje nacije kao religiozne kategorije, tj. vrši se snažna etnifikacija univerzalističke religije kakva je hrišćanstvo. Na individualnom planu, Nedeljković zapaža slabije uobličenu mitološku vizuru, a od starih mitova – upotrebu isključivo hrišćanskog i kosovskog.
U studiji Istoriografija i nacionalni identitet: etnogeneza Crnogoraca u antropološkoj perspektivi razmatra se odnos istorije i antropologije na primeru etnogeneze Crnogoraca. Kao predmet istraživanja, umesto same prošlosti, uzeta je priča o prošlosti, tj. istoriografski narativ. Istraživanje je koncipirano tako da ispita u kojoj meri etnogenetske konstrukcije korespondiraju sa aktuelnim političkim projektima i interesima. Izložene su i razmotrene teorije o etnogenezi Crnogoraca (najuticajnija, tzv. srpska teorija, prema kojoj Crnogorci predstavljaju deo srpskog nacionalnog korpusa; tzv. hrvatska teorija, koja zastupa stav da su Crnogorci etnički Hrvati, i unutrašnja teorija, koja Crnogorce određuje kao samosvojan etnički entitet), a povučene su paralele i sa sličnim primerima u regionu (Bosna: etnička pripadnost stanovnika ove oblasti, ali i drugih na Balkanu, bila je predmet različitih konstrukcija). Uporednom analizom rezultata istoriografskih istraživanja iz različitih sredina, kao i kritikom osnovnih izvora koje karakteriše nizak stepen pouzdanosti, Saša Nedeljković ubedljivo pokazuje da prošlost predstavlja stvar interpretacije, da se ona uvek sa stanovišta savremenog trenutka tumači na određeni način, pri čemu se potiskuju ili naglašavaju neki njeni aspekti. S obzirom na to, antropologija se, budući usredsređena na subjektivne percepcije stvarnosti, pokazuje, prema mišljenju autora, kao kredibilnija od istoriografije, koja sve više postaje predmet antropoloških proučavanja, a sve manje – pomoćna ili partnerska disciplina.
Studija Organizovani kriminalitet kao višeznačna potkultura: hajdučija između građanske i nacionalne ideologije i između narodne i nacionalne kulture posebno je zanimljiva jer otvara nova područja istraživanja u domaćoj etnologiji i antropologiji. Saša Nedeljković, komparativnom analizom tradicionalnih i savremenih oblika kriminala, otvara problem kulturne višeznačnosti kriminalnog ponašanja, kao i problem nastanka, transformacije i kontekstualizacije određenih vidova kriminaliteta. Podrobno je razmotrena priroda veze kriminala i kulture, s posebnim osvrtom na mafijaštvo, terorizam i hajdučiju. Kulturološka analiza hajdučije izvršena je s obzirom na njenu pozicioniranost u okviru opozicije građanska ideologija / nacionalna ideologija. Nedeljković pokazuje na koje sve načine mafija, terorizam i hajdučija korespondiraju sa etničkom i nacionalnom pripadnošću, tj. kako se na ovim oblicima organizovanog kriminala ogleda interakcija faktora kao što su državni aparat, etnička i nacionalna povezanost i privredno-ekonomski sistem.
U empirijski zasnovanoj studiji Etnifikacija socijalnih grupa i politizacija kulturnih specifičnosti: Sloveni i balkanski Egipćani, preglednom analizom različitih izvora i njihovom dekonstrukcijom kada je reč o zajednici balkanskih Slovena, odnosno analizom ‘objektivnih’ i subjektivnih pokazatelja etničkog identiteta balkanskih Egipćana, autor, u skladu sa svojim konstruktivističkim pristupom, podvlači da je u današnjem svetu simulacija i antiesencijalizma postala nefunkcionalna podela na prave i izmišljene tradicije.
Dva poslednja obimnija poglavlja – Jezik i nacionalni identitet i Odnos između religioznog i nacionalnog identiteta – posvećena su jeziku i religiji kao najvažnijim aspektima etničkog i nacionalnog identiteta. Autor najpre razmatra vezu jezika i nacionalizma, probleme diglosije i glotografije, gradeći na taj način pojmovni okvir za ispitivanje lingvističke i sociolingvističke perspektive južnoslovenskog prostora. Analiza sociolingvističkih procesa u odnosima Srba i Hrvata, kao i Srba i Crnogoraca, posebno je zanimljiva i aktuelna. Lingvistički procesi, isto kao i religioznost, uslovljeni su kretanjima i strategijama na političkom planu. Religiozni identitet Crnogoraca razmotren je u sklopu odnosa sa Srbima/Srbijom i Hrvatima/Hrvatskom, kao i sa pravoslavljem i katoličanstvom kao širim identifikacijskim okvirima.
U monografskoj studiji Saše Nedeljkovića, problemi etniciteta i nacionalizma razmatrani su kontekstualizovano, u složenom, dinamičnom i međuzavisnom odnosu brojnih društvenih faktora. Razmatranjima je obuhvaćen kako politički i institucionalni, tako i subjektivni plan konstrukcije i dekonstrukcije različitih aspekata etničkog i nacionalnog identiteta. Teorijska utemeljenost istraživanja, detaljno poznavanje izvora i njihova sveobuhvatna interpretacija čine ovu studiju uzornom, originalnom i inspirativnom. Ona pokreće značajna teorijska i metodološka pitanja i predstavlja nezaobilaznu literaturu za sve one koji pokušavaju da razumeju procese konstruisanja identiteta na Balkanu.
Na kraju, ali ne manje važno: knjiga sadrži rezime na engleskom jeziku, spisak korišćenih izvora i literature, kao i pregledan indeks pojmova, tako redak postupak u domaćoj etnologiji i antropologiji.
Sanja Zlatanović

01.02.07

Etnoantropološki problemi

Problemi etniciteta malih etničkih zajednica ili manjinskih grupa predstavljaju već odavno polje proučavanja etnologije i kulturne antropologije. U poslednjih dvadesetak godina, štaviše, etnolozi i antropolozi šire svoje legitimno područje istraživanja i na problematiku nacija i nacionalnih identiteta, odnosno, problematiku etniciteta postavljaju u kontekst nacija i nacionalizama, a to zapravo znači, istorije i politike. Knjiga Saše Nedeljkovića predstavlja jedan doprinos upravo ovako postavljenim naučnim problemima u našoj etnologiji i antropologiji. Reč je o zbirci od sedam relativno nezavisnih studija, od kojih su neke već objavljivane, ali su ovde delimično prerađene i, na ovaj način objedinjene i publikovane, formiraju jednu novu celinu. Kako sam autor primećuje, naslov knjige (koji predstavlja parafraze poznatih rečenica Vinstona Čerčila i Maksa Vebera), nije u direktnoj vezi sa sadržajem, ali ukazuje na suštinu problema etniciteta i nacionalizma kojima se ona bavi – mešavinu osećanja ponosa i žrtveništva – ispoljenu kroz mučenistvo ili kroz junaštvo.
Prva od sedam studija, Etnička grupa, narod, nacija, rasa: pojmovnik, teorije, sistematizacije, predstavlja zapravo teorijski uvod i nagoveštava složenu problematiku knjige. Čitalac je u ovom poglavlju uglavnom ostavljen bez definitivnog odgovora na pitanja o tome šta su etnički fenomeni, ali uopšten teorijski doprinos nije postavljen kao najvažniji cilj ove knjige, već su to empirijska i teorijska istraživanja posebnih, konkretnih tema koje slede. U njima se autor, na posebnim problemima, bavi odnosom nacionalnog identiteta i mita, istorije i etnogeneze, odnosno istoriografskih i etnoloških i antropoloških pristupa formiranju etničkih grupa i nacija, odnosima jezičkog, verskog i nacionalnog identiteta, problemom etnizacije socijalnih grupa i, posebno interesantno, problemom odnosa etniciteta i kriminala. Veoma dobro odabrani problemi, koji reprezentuju inače kompleksnu problematiku etničkih i nacionalnih identiteta i njihovog stvaranja i održavanja tokom istorije, takođe su reprezentativni i relevantni za društvo u kome živimo, a svaki tekst iz drugog aspekta dodaje nove dimenzije odgovoru na pitanje – šta je etnicitet? Autor se, inače, već na samom početku deklariše kao konstruktivista u pristupu ovim problemima, pa su i posebna istraživanja koja slede sprovedena u tom ključu.
Druga studija, Mit, religija i nacionalni identitet, mitologizacija u Srbiji u periodu nacionalne krize, možda je i najznačajnije poglavlje ove knjige, u smislu da predstavlja doprinos empirijskog proučavanja procesa nacionalne mitologizacije u antropološkom ključu. U istraživačkom fokusu su se našli procesi mitologizacije i teizacije nacionalnog identiteta Srba u vreme sveopšte društvene krize, odnosno ratnih sukoba (period NATO agresije), na dva nivoa – institucionalnom i individualnom. Institucionalni se prati analizom sadržaja ratnih izdanja časopisa Vojska, zvaničnog glasila Jugoslovenske armije u vreme ratnih sukoba, a individualni analizom iskaza studentske populacije, odnosno njihovih eseja na temu »Srpstvo«. Analiza potvrđuje veoma široku rasprostranjenost mitskih matrica na oba posmatrana nivoa i ukazuje na njihove međusobne odnose. Rad predstavlja zanimljiv pokušaj da se srpski nacionalni mit analizira »odozdo«, iz individualne perspektive, odnosno, da se ispita korelacija između institucionalnog i individualnog nivoa rasprostranjenosti i funkcionisanja mitskih matrica nacionalnog identiteta. Takva, antropološka perspektiva, često je zanemarena u proučavanjima nacionalnih mitova, posebno kod nas.
U trećem poglavlju, Istoriografija i nacionalni identitet: etnogeneza Crnogoraca u antropološkoj perspektivi, autor se opredeljuje za proučavanje upotrebe istoriografije u svrhe nacionalnog konstruktivizma. On vrši komparativnu analizu istoriografskih studija različitih nacionalnih tradicija, koje se bave etnogenezom Crnogoraca i Bošnjaka, pokušavajući da utvrdi da li i u kojoj je meri istoriografija kompatibilna sa antroplogijom, kao pomoćna (ili partnerska) disciplina, odnosno, u kojoj meri ona sama može da posluži kao predmet istraživanja. U duhu svog konstruktivističkog opredeljenja, autor ne smatra istoriju nizom objektivnih događaja, vec (re)konstrukcijom koja više duguje onom vremenu u kome nastaje, nego onom u kome se “stvarno” dogodila, pa bi se njegova kritika istoriografije mogla pripisati ovakvom, relativističkom stavu. Međutim, kritika osnovnih izvora, na koju Nedeljković takđje ukazuje, je osnovni korak i za pozitivistički orijentisanu istoriografiju, a postavljanje nacionalnih istoriografija u određeni istorijski i politički kontekst svakako dodaje jednu dimenziju značajnu za njihovo razumevanje.
U četvrtoj studiji, Organizovani kriminalitet kao višeznačna podkultura: hajdučija između nacionalne i građanske ideologije i između narodne i nacionalne kulture, koja predstavlja svakako najveću inovaciju za domaću etnologiju i antropologiju, Nedeljković analizira hajduka kao nacionalnog heroja. Autor se prihvatio dekonstrukcije hajdučije kao višeznačnog fenomena, posmatrajući njegovu genezu kao pokreta i njegove različite aspekte, i upoređujući ga sa drugim srodnim pokretima, sve to u ključu problematike etničkih i nacionalnih identiteta.
Peta studija, Etnifikacija socijalnih grupa i politizacija kulturnih specifičnosti: Sloveni i balkanski Egipćani je, kao i druga, rezultat empirijskih istraživanja. Dekonstrukcijom pisanih izvora o nastanku i razvoju slovenske zajednice i analizom objektivnih i subjektivnih parametara etničkog identiteta balkanskih Egipćana, autor proverava opravdanost teze o političkoj osnovi etničkih identiteta.
U poslednja dva poglavlja, Jezik i nacionalni identitet i Odnos između religioznog i nacionalnog identiteta, Nedeljković se posebno bavi ovim najrasprostranjenijim simbolima etničkog i nacionalnog identiteta. Poglavlje o jeziku je posebno obuhvatno i sistematično izloženo, a poglavlje o veri daje mogućnost komparacije ova dva najčešća stuba kolektivnih identiteta, pa će oni svakako biti korisni svima koji su zainteresovani za sažet, ali kompleksan pregled ovih problema.
Svako poglavlje završava se kratkim zaključkom, ali knjizi možda nedostaje i zaključno razmatranje na njenom kraju, koje bi rezultate pojedi načnih istraživanja dovelo u novu vezu i dalo im obuhvatnu perspektivu. Uzimajući u obzir sve njene aspekte, može se reći da monografska studija Saše Nedeljkovića predstavlja zanimljiv i originalan doprinos etnologiji i antropologiji kod nas, najpre u smislu da se etnički i nacionalni fenomeni razumeju kao povezani i da im se pristupi u istom analitičkom ključu, a takođe i da se oni posmatraju kao procesi koji se razvijaju i koji korespondiraju sa širim društvenopolitičkim procesima. Autor, takođe, želi da etnicitet prikaže kao jedan od preovlađujućih modela tumačenja istorije, koji se, prilikom dekonstrukcije, mora razumevati uz pomoć drugih modela, kao što su klasna ili politička podela.

Saša Nedeljković se u ovoj knjizi uspešno prihvatio jedne složene problematike čije je raspravljanje u ovom delu sveta jos uvek prilično nezahvalno. Knjiga svakako predstavlja ne samo doprinos, nego i podsticaj i putokaz za buduća istraživanja u sličnom ključu.

Mladena Prelić