Književnost u Bosni i Hercegovini
Književnost u Bosni i Hercegovini nikad nije bila van zajednice sa književnošću ostalih Srba i Hrvata. Njeno pismo, njene veze, njeni obrasci, njena opšta kultura; sve je to u zavisnosti od suseda bilo na Istoku, bilo na Zapadu. Čak ni jedan jedini pokret književni ne javlja se u Bosni samostalno, niti ide van obima onog što imaju kao organski delovi celine i ostale naše pokrajine. Jedina osobenost bosanske književnosti, da je tako nazovemo, to su muslimani, koji su u umetnoj poeziji stvorili nekoliko suvih poučnih pesama, ilahija i kasida; a u narodnoj čitav jedan tip zanimljivih epskih pesama i one slavne i po svojoj lirskoj intenzivnosti jedinstvene sevdalinke sa silnom strasti pravog karasevdaha. Ali ta osobenost dolazi otud što su Bosna i Hercegovina jedine naše pokrajine u kojima je ceo muslimanski elemenat naš i gde je on, ne napuštajući maternjeg jezika i veza sa ostalim delovima saplemenika, unosio u svoje tvorevine i elemente nove kulture koju je primio.
I
Bosna i Hercegovina, na čitavom svom području, nemaju ni onoliko pravoslavnih manastira koliko ih ima sam Novi Pazar; a nijednog koji bi se približno mogao meriti sa Studenicom, Sopoćanima, Žičom ili Dečanima. U samoj Bosni, koliko danas znamo, sve do XIV veka nije bilo nijednog pravoslavnog episkopa, a takozvana dabarska episkopija, koju je osnovao Sv. Sava i koja je posle postala bosanska, pripadala je tada raškoj, a ne bosanskoj državi. U Humu, međutim, bio je pravoslavni episkop najpre u Stonu, posle u Petrovu Manastiru na Limu, a od XVI veka u Trebinjskom Manastiru. Od humskih i travunskih manastira, koji su danas u Hercegovini, jedina je Zavala, koja, po mom mišljenju, nije mlađa od XIV veka; trebinjski Sv. Stevan nije danas očuvan ni u ruševinama; a svi ostali: Trebinjski manastir (Tvrdoš), Žitomišljić, Duži i Dobrićevo potiču iz XVI ili iz još docnijih stoleća. U Bosni, isto tako; sigurno je samo za Dobrun da je iz XIV veka; svi ostali manastiri ili su, u najboljem slučaju, iz XV stoleća (Papraća, Rmanj) ili su još kasniji (Lomnica, Ozren, Vozuća, Tamna, Gostović, Moštanica, Gomionica, Liplje i Krupa). Još 1516. pisao je pop Vuk u Sarajevu, kako je „pravoslavne vere hrišćanske u ovoj zemlji velika oskudica, tako da se ništa ne nalazi". Pojava je lako razumljiva. Gonjena i od vlasti i od katoličkih sveštenika, pravoslavna crkva nije mogla da se nesmetano razvija, naročito ne s bogomoljama koje bi upadale u oči i bile dokaz snage „šizmatika". Pravoslavni elemenat ispovedao je svoju veru krijući ili u vrlo skromnim, danas propalim hramovima. Da se u takvim prilikama nije mogla razviti u Bosni pravoslavna književnost slična onoj u Srbiji, gde su manastiri bili prava književna središta, razume se samo po sebi. Kad se počne javljati širi književni interes biće to u vezi sa širenjem uticaja pećske patrijaršije, posle pada bosanske države, i onda, kad ljudi iz bosansko-hercegovačkih manastira dođu u mogućnost da tešnje opšte i sarađuju sa svojim drugovima iz ostalih manastira.
Zanimljivo je, ipak, da se prvi spomenici naše pismenosti javljaju sa bosansko-hercegovačkog područja. Najstarija dva naša natpisa, pisana oba ćirilicom, iz tog su kraja. Prvi je grobni natpis župana trebinjskog Grda, sada u crkvi u Policama kod Trebinja, pisan negde oko 1180. godine, još za vreme zetskog velikog kneza Mihajla, koga je Nemanja srušio s vlasti. Drugi je crkveni natpis bana Kulina, oko godine 1185. nađen kod Visokog, a danas čuvan u sarajevskom muzeju. I prva povelja srpska, na narodnom jeziku, potiče isto tako iz Bosne. To je trgovačka povlastica bana Kulina izdana dubrovačkoj republici 1189. godine. U nas se, prema tom, javljaju povelje pisane na narodnom jeziku pola veka ranije nego kod Nemaca (kod njih je prva iz godine 1238/9.), a nešto malo kasnije nego u Španiji i južnoj Francuskoj. I najlepši spomenik ne samo toga vremena, nego cele naše stare pismenosti uopšte, čuveno Miroslavljevo Evanđelje, sa zanimljivim i važnim minijaturama, pisano je verovatno na našem području, a za humskog kneza Miroslava, brata Nemanjina.
U zapadnim delovima Bosne bilo je uticaja glagoljaške pismenosti, koja je tamo došla iz bliske Dalmacije. Nju su donosili katolički sveštenici i učitelji, koji su bili upućivani na rad u ove zemlje. Pomagana od papske kurije svima načinima, štićena od Mađara, kojima je činila znatne usluge, iz političkih razloga prihvaćena od bosanskih vladara, katolička crkva u Bosni bila je u povlašćenom položaju i kao takva mogla je da se razvija kako je htela. Ona naročito stiče života otkako u Bosnu, oko 1340. godine, stiže franjevački red, da trajno deluje za širenje i učvršćivanje katolicizma. Samo, zanimljivo je da se katolička upravna središta nerado nameštaju u samoj Bosni. Franjevački manastir podiže se najpre u Stonu (1349.); a bosanski biskup, koji je s početka, izgleda, živeo u zemlji (Ban brdo kod Blažuja beše mu sedište), stanuje od XIV veka u Đakovu. U samoj zemlji ima u XIV veku vrlo mnogo kustodija, ponajviše u rudarskim i trgovačkim mestima, gde su bile i veće kolonije stranaca, naročito Dubrovčana. Takve su u Visokom, Olovu, Lašvi, Srebrenici, Glamoču, u kraljevskoj prestonici Sutjeskoj i na još nekim mestima. Naročito se razviše manastiri: Sutjeska, Fojnica, Kreševo, Visoko, Rama, Srebrenica i Olovo, koji postadoše utočišta za progonjene katolike od XV veka i značajna kulturna rasadišta.
Između stare glagoljaške i ćirilovske pismenosti bilo je na području Bosne dosta uzajamnog dodira. Jedan odlomak apostola, poznat pod imenom Grškovićev, pisan je glagolicom s kraja XII ili na početku XIII veka, negde u štokavskom delu neikavske Bosne ili Huma. U tom odlomku nalazi se i nekoliko docnijih ćirilicom pisanih uputnih beležaka iz XIV veka, koje pokazuju da je tekst upotrebljavan i od onih koji su se služili drugim pismom. Kako su beleške označavale raspored lekcija pravoslavne crkve, to je očevidno da su taj tekst upotrebljavali i pravoslavni. To je od naročitog značaja, jer se u Bosni našlo više spomenika koji su pisani, istina, ćirilicom, ali su prepisivani sa glagoljaškog originala. Takva su, na pr., evanđelija Hvalovo (za koje se drži da ga je pisao „bogumil”, krstjanin Hval, „bogumilu” Hrvoju Vukčiću, velikom vojvodi bosanskom, 1404. godine) i Nikoljsko, i čuveno Mostarsko ili Manojlovo evanđelje iz XIV stoleća, sa svima karakterističnim osobinama najstarijih tipova slovenskog prevoda. U Čajničkom Evanđelju ima čak i nekoliko redi pisanih glagolicom, kao dokaz da su ljudi znali i za to pismo, iako ga radi njegove grafičke nezgodnosti sve više istiskuju iz upotrebe. Sam Grškovićev odlomak apostola ima vrlo veliko podudaranje sa jednim bosanskim rukopisom XIV veka iz zbirke ruskog konzula u Sarajevu, A Giljferdinga, koji je očevidno prepisivan sa glagolice. Jednu glagoljsku belešku ima i rukopis Radosava krstjanina, pisan oko sredine XV veka krstjaninu Gojsaku. U ovom rukopisu, kao i u Hvalovom, koji se danas lepo očuvan nalazi u Bolonji, prepisana je Apokalipsa Jovanova, koja je svojim neobičnim i jezovitim sadržajem o stvarima koje će biti, puna vizija i vrlo podignutog tona, bila od velika interesa za verske sektaše u Bosni.
