01.09.11
Vojnoistorijski glasnik
Arhiv Srbije objavio je foto-album BALKANSKI RATOVI, Foto-zapis Samsona Černova. U uvodnom delu, pod naslovom Vizuelna istorija, Zašto?, direktor Arhiva dr Miroslav Perišić naglasio je nameru ove ustanove da započne sa projektom pod nazivom „Vizuelna istorija“. Ovim albumom tek je započet sistematski i dugotrajan rad na prikupljanju, sređivanju i objavljivanju istorijskih izvora u vizuelnoj formi. Najavljenim radom biće popunjena jedna praznina u srpskoj istoriografiji, i u srpskoj kulturi uopšte.
Idući od savremene istorije ka sve daljoj prošlosti, prvo se susrećemo sa izvorima nastalim primenom moderne tehnike beleženja. Ovakve vrste istorijskih izvora pojavile su se u IXX veku. U XX veku postale su savršenije i brojnije. Glavna osobina im je da su mehanički verno zabeležili vizuelnu stranu događaja. Ovi izvori u istorijskoj nauci još nisu iskorišćeni u punoj meri. Bez obzira što se o njima uveliko vodi računa, još nisu odigrali veliku ulogu u istoriografiji. Vizuelni izvori će, bez ikakve sumnje, u budućnosti sve više dobijati na značaju. Pogotovu fotografije i filmovi. Njihova je upotreba sve masovnija u mnogim oblastima života.
Fotografija je istorijski izvor prema kojem treba imati kritički odnos. Uloga istoričara u analizi fotografije, kao i u postupku čitanja i interpretaciji pisanog dokumenta, zbog toga je presudna. On može da prepozna motiv nastanka određene fotografije. Na osnovu toga, služeći se širim znanjima, istoričar određuje njenu vernost sadržajima prošlosti. Fotografija u sebi sažima mnogo činjenica i podataka o vremenu u kojem je nastala. Ona istovremeno sublimira i sliku o određenim ljudima, događajima, društvu, ratu, raznim prirodnim pojavama i katastrofama određenog trenutka. U odnosu na pisane istorijske izvore, fotografija služi kao dopuna znanja jer na drugačiji način govori o prošlim događajima. Ponekad i o „nevažnim“ temama. Kod inventivnih istoričara „budi“ mogućnost otvaranja novih tema. Najčešće su to teme iz oblasti društvene istorije, ali ponekad i oružani sukobi.
Priređivači foto-albuma o balkanskim ratovima su na 492. stranice prikazali 490 fotografija. Vremenski okvir je načelno određen periodom od 11 meseci, od početka rata 5/18. oktobra 1912. godine, do okončanja Bukureštanskom konferencijom održanom u leto 1913 (17/30. jul – 28. avgust/10. septembar 1913). Tematski okvir je uži i u njemu preovlađuju tri velike celine, koje su samo delimično vezane za stvarnu hronologiju zbivanja. To su opsada Jedrena i Skadra, a potom događaji iz rata protiv Bugarske. Nekim drugim ratnim zbivanjima, svakako važnim za Kraljevinu Srbiju (pobeda kod Kumanova i Bitolja), Černov je posvetio manje pažnje. Zapravo, Samson Černov je slikao ono što je po njegovom uverenju trebalo ovekovečiti. Druge događaje, koji su sigurno bili interesantni vojnoj eliti, tek je ovlaš „dodirnuo“. Priređivači su primetili da „srpskoj avijatici“, tada jedva poznatoj ratnoj „novotariji“, nije dat veći obim. Pojedini srpski zvaničnici, poput Pašića ili Putnika, malo su zavredeli pažnju Černovljeve kamere. Izuzetak je bio prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević, koji je u neku ruku bio „miljenik“ kamere Samsona Černova.
Foto-album čini ukupno 490 crno-belih fotografija formata 19/31 santimetra. Materijal delimično prati istorijski sled događaja. Stoga podela na tomove nije izvršena ni po tematskom niti hronološkom, nego po fizičkom principu. Prvi tom obuhvata fotografije numerisane od broja 1 do 122; drugi od broja 123 do broja 246; treći od broja 247 do broja 370; četvrti deo sadrži fotografije numerisane od 371 do 492.
U uvodnom delu, naslovljenom sa Samson Černov – rat i fotografija, priređivači su naglasili da je stepen očuvanosti četiri toma albuma i postojanje svih legendi koje daju tačnu atribuciju (bar po vremenu i mestu) predstavljao jedan od razloga upuštanja u projekat njihovog objavljivanja. Drugi, možda važniji razlog je neprevaziđeni umetnički i tehnički kvalitet fotografija. Upravo ove fotografije u kompletu predstavljaju jedan od najvažnijih segmenata srpske istorije očuvane na foto-papiru. Album predstavlja dragocen materijal za proučavanje opreme, naoružanja i fortifikacije jedne epohe. U isto vreme on je svedočanstvo o svakodnevnom životu na frontu, ratnim strahotama, pa i o karakteru srpskih vojnika. Sve ovo, i još mnogo toga što samo slika može dočarati ...
Svakako treba naglasiti još jedan raniji poduhvat ovakvog tipa. U međuratnom razdoblju artiljerijski pukovnik Andra Popović objavio je Ratni album 1914–1918. Na 450 stranica objavljeno je 2.650 fotografija. Popović je prikupio i napravio selekciju sadržaja iz desetina do tada objavljenih ratnih albuma. Pri tom je obuhvatio više od 30 stranih i domaćih autora. Svojim Ratnim albumom Andra Popović je zaslužio epitet najvećeg srpskog sakupljača ratnih fotografija iz vremena Prvog svetskog rata. Foto-album Samsona Černova ugledao je svetlost dana zahvaljujući grupi ljudi koji su prepoznali njegovu vrednost. Nadajmo se da se projekat neće završiti sa prvim izdanjem, već da je ovo samo dobar početak.
Dr Božica Mladenović
