Astrea

28.10.06

Roman “Astrea” škotske spisateljice Džejn Stivenson prati sudbine dva kraljevska prognanika - Elizabete od Bohemije, kći Džejmsa I od Engleske, i Omoloja Pelagijusa od Ojoa, nekada prestolonasljednika kraljevine Joruba, a sada oslobođenog roba sa neobičnim moćima. Elizabeta i Pelagijus se zaljubljuju jedno u drugo i krišom vjenčavaju. Iz te tajne veze u Holandiji četrdesetih godina 17. vijeka, rađa se sin, Baltazar Stjuart, koga roditelji vide kao buduću novu nadu. Džejn Stivenson je napisala uvjerljivu priču iz života i političkih spletki 17. vijeka i beskrajno dirljiv prikaz jedne neobične, čarobne ljubavne veze, koja svojim intenzitetom dostiže bezvremenost. Roman “Astrea” objavila je “Laguna” u prevodu Ksenije Vlatković.
Džejn Stivenson je rođena u Londonu gdje je provela dio života, ali je odrastala i u Pekingu i Bonu. Predaje književnost i istoriju na Univerzitetu u Aberdinu. Autor je četiri zbirke novela “Dobra žena” i “Nekoliko prevara”, romana “Londonski mostovi” (proglašen za misteriju godine po izboru “Los Anđeles tajmsa”), “Sniježna kraljica” i “Kralj sjenke”i odlično ocijenjene istorijske trilogije koju sačinjavaju “Astrea”, “Pretendent” i “Carica posljednjeg dana”. Napisala je i studije “Žene pisci u engleskoj književnosti” i “Latinske poetese od antike do 18. vijeka”.
Na početku razgovora za “Vijesti” Džejn Stivenson je iz Aberdina govoreći o svom romanu “Astrea” rekla:
- Razmišljala sam o sedamnaestovjekovnoj alhemiji. Ona je bila predak moderne hemije, ali umjesto da raspravlja o elementima na način kako to čini hemija (na primjer, vodonik plus kiseonik čine vodu - H2O, u datoj proporciji), alhemija svoje ideje prikriva kombinujući ih mističnim i simboličkim jezikom. Postoji centralna ideja u alhemiji, to je “hemijsko vjenčanje”, ili spajanje, to predstavlja način izražavanja ideje, sastavljanjem nove supstance kombinacijom hemikalija. Ponekad se to objašnjava kao brak između crnog kralja i bijele kraljice. Ta fraza je zaokupila moje misli - šta ako je zaista postojao crni kralj i bijela kraljica, pomislila sam ja? I ako to nije uopšte metafora, već nagovještaj za neku skrivenu političku istinu? I nekako sve se to složilo u mojim mislima sa čistim istorijskim opažanjem. U 17. vijeku, koji sam ja u to doba istraživala i na akademskom nivou, u alhemiji je ispitivano, u osobitom opsegu, pitanje “Ko može biti kralj Engleske?”.
Možete li nam malo pojasniti tu metaforu o kojoj govorite?
- Da, riječ je o istoriji Engleske, oprostite ako vam bude dosadno, ali veoma je važno! Dakle, na početku 17. vijeka, kralj Džejms I imao je sina, Čarlsa I i kćerku Elizabetu od Bohemije. Čarls I bio je pogubljen u engleskom građanskom ratu, ali ga je naslijedio njegov najstariji sin, Čarls II. Ali Čarls II nije imao zakonitu djecu. Pa ga je zamijenio njegov mlađi brat Džejms II. Džejms je potom odbačen kao kralj na osnovu toga što je bio katolik. U isto vrijeme, nezakoniti sin Čarlsa II zatražio je vlast od svog strica, ali ni jedan ni drugi nijesu bili prihvaćeni. Tako je na prijestolu Džejmsa II zamijenila njegova kćerka koja je bila protestant, prva poslije mnogih vladara, čak iako je bila kćerka iz tajnog braka. Znači, da bi se bio vladar Engleske, morali su biti protestanti, morali su biti zakonito dijete, ali mogli su biti i dijete iz tajnog braka.
Pitanje koje mi se nametnulo je da li je za tu funkciju bilo potrebno biti bijelac? Slijedeći tu misao, došla sam na ideju da zakoniti nasljednik engleskog trona može biti i crnac, a sljedeće pitanje je bilo ko bi se udao za njega. Po istorijskoj logici, za crnog čovjeka udala se Elizabeta od Bohemije. Jer, kada je umrla posljednja kćerka Džejmsa II (kraljica Ana), Englezi su povratili Elizabetu od Bohemije, sestru Čarlsa I. Džordž I, takozvani prvi “Hanoverijanac”, kralj Engleske bio je unuk Elizabete od Bohemije, sin njene najmlađe kćerke. Ali... ako je Elizabeta od Bohemije sklopila drugi brak, zakonit, protestantski, ali tajni, i imala sina iz tog braka, prema polnim pravilima toga doba, taj sin je imao pravo veće od kćerke. Takođe u njeno doba ona je bila samo posljednja nadziravana kraljevska dama u Evropi, ona je bila udovica, živjela je u Hagu, koji legalno nije bio grad, sa sopstvenim kapelanima. Ona se mogla udati za koga je god željela. Sljedeći zadatak je bio da istražim Elizabetu od Bohemije i saznam šta je sve ona voljela i potom da zamislim crnog čovjeka u koga bi se ona mogla zaljubiti.
Sljedeći izazov bio je da sve to učinim stvarnim. Ja sam istoričarka, to mi je posao i ja nijesam ljubitelj istorijskih romana, iz razloga što autori često stvaraju svoje likove na neispravan način, pripisujući im ponašanje i osobine kakve u to doba nijesu postojale. Pokušaj da osmislim ljudske akcije i ponašanje bio je veoma težak, ali jedan od najvećih problema je religija: mi živimo u sekularnom društvu i opasno je lako za romansijere da misle kako njihovi junaci i junakinje nijesu vjerovali u sve te stvari - ali zapravo jesu.
Astrea, u grčkoj mitologiji, bila je kćerka Zevsa i Temide. Zbog zla koje je ovladalo ljudima, ona je pred kraj Zlatnog doba pobjegla sa Zemlje, na nebo gdje se pretvorila u sazvježđe Djevice. To je mitologija, ali kako zapravo možemo razumjeti naslov Vašeg romana?
- To je vrsta tužne šale. Mnogi su pisci u Engleskoj, u kasnom 16. i ranom 17. vijeku pisali o skorom dolasku novog Zlatnog doba i povratku Astree. Neke od njih citirala sam na početku poglavlja. Ljubavna veza Elizabete i Pelagijusa nije samo podstaknuta od strane lične privlačnosti, već i zbog ubjeđenja koje su oni dijelili, a to je da će njihova veza pomoći da nastupi Zlatno doba. Oni su bili generacija idealista, obmanuti užasnim neredom u kome su sredinom tog vijeka svi bili zbog rata raširenog po Evropi.
Vaši junaci su stvarne istorijske ličnosti. Kako ste otkrili priču o Elizabeti od Bohemije i zašto vam je bila toliko interesantna?
- Elizabeta Stjuart, kraljica od Bohemije, bila je stvarna istorijska ličnost, kćerka kralja Džejmsa I i sestra kralja Čarlsa I. Ona je bila veoma glamurozna osoba i veoma privlačna. Mnoga njena sačuvana pisma su živopisno napisana, tako da ima mogućnosti da kažem kako se moj lik temelji na istinskoj Elizabeti. Ali, ona se nije ponovo udavala.
Lik Pelagijusa se takođe temelji na sjenkovitoj istorijskoj ličnosti. Na listi kraljeva kraljevstva Ojo postojala je osoba koja se zvala Omoloju, bio je zvan kraljem, ali nije imenovan kao onaj koji je sahranjen na kraljevskom groblju. Znači, nijesam posjedovala autentičan istorijski izvještaj koji se odnosio na pravu personu. Ali, ja sam istraživala povijest kraljevstva Ojo, to je na području današnje Nigerije, oni su bili veoma sofisticirani, tehnološki napredna civilizacija i ja smatram da neko ko je dolazio iz kraljevstva Ojo nije morao baš biti prekomjerno impresioniran evropskom kulturom. Takođe sam puno istraživala o obrazovanju crnaca u predmodernoj Evropi. Tako na primjer postoji divno pismo egipatskog kralja, upućeno papi Klimentu VII iz 1533. godine u kome kaže da je njegov narod veći hrišćanin od Rimljana, tako da nema potrebe da šalju bijele misionare.
Neke od njegovih stavova ugradila sam u lik Pelagijusa. Postojao je takođe i jedan učenjak, bivši rob i intelektualac; zvao se Huan Latino i živio je u Granadi, u 16. vijeku i on je napisao epsku poemu u 800 stihova na latinskom jeziku. Huan Latino je bio oženjen španskom plemkinjom, tako da ta strana priče ima paralelu u stvarnom životu. Pronašla sam i tekstove bivšeg holandskog roba Jakoba Kapiteina, na latinskom jeziku; on je postao kalvinistički sveštenik u 18. vijeku i vratio se u Afriku, među svoj narod, kao misionar. Pelagijusovi snovi o sopstvenoj budućnosti temelje se na onome šta je Kapitein zapravo želio. Oni su zaista bili tvrdoglavi, ponosni, obrazovan crnci u predmodernoj Evropi, ipak, naravno nije ih bilo previše. Ali, romansijer ne mora da piše o prosječnim ljudima.
Igrala sam poštenu igru sa istorijom. Svi stvarni likovi u knjizi predstavljeni su u godinama u kojima su zaista bili i ja ih nijesam dovela ni u kakvu suprotnost ili osporavanje sa istorijskim zapisima. Stvar je u tome da su istorijski zapisi prepuni pukotina tako da je moguće stvoriti veoma vjerovatnu priču, a da ne bude u suprotnosti sa poznatim činjenicama.
Vaši opisi Holandije, dvora, monarhije i političkih intriga su veoma ubjedljivi i živopisni. Vi ste obavili i brojna arhivska istraživanja. Da li je to dovoljno za vjeran opis duha vremena?
- Uradila sam strašno mnogo istraživanja. Problem sa pisanjem istorijske fikcije je taj što morate učiniti istraživanje i prije nego što pustite junake da otvore vrata i uđu u sobu - da li će se onda oni pozdraviti? Da li treba da čekaju da ih ponude da sjednu? To je ta vrsta stvari. Na primjer, samo pod posebnim okolnostima kada su Pelagijus i Elizabeta zajedno ili čak sami zajedno - većina pisaca istorijskih romana bi voljela da predstavi kako bi jedna žena iz više klase privatno razgovarala sa muškarcem, ali ona to nije činila. Provela sam vrijeme u arhivama i muzejima u Hagu, Lajdenu i Midelburgu, isto tako sam šetala okolo, mnogo vremena utrošila razgledajući zlatno doba holandskog slikarstva. Jednu stvar sam otkrila kao korisnu, a to je da su Holanđani u 17. vijeku izrađivali gradske mape sa fantastičnim detaljima, bukvalno su na mapama prikazivali sve lične kuće i bašte. Imala sam te gradske mape na mom radnom stolu i koristila sam ih pri sortiranju Pelagijusovih šetnji tokom različitih putovanja, vizualizujući ih koliko god sam više mogla. Elizabetin život je bio veoma dobro dokumentovan, tako da sam čitala njene rukopise i sve što sam mogla o njoj saznati iz drugih izvora. Kada je Pelagijus počinjao da razmišlja o teologiji i ja sam čitala sve stvari koje bi i on čitao. Puno vremena sam provodila u Britanskoj biblioteci. Išla sam i da istražujem u Institut Botaničke bašte u Keu; kako bih pronašla objašnjenja iz botanike, čitala sam rane radove iz oblasti botanike.
“Astrea” je roman o zabranjenoj ljubavi između crnca i bjelkinje. Ova priča je, pod sjenkom rasizma aktuelna i danas, zar ne?
- Nijesam sasvim sigurna da ste to i pronašli ovdje. Ali zapravo da, sa jedne strane željela sam da pokažem kako se u sedamnaestovjekovnoj Evropi društvo interesovalo za klase; što dokazuje i primjer Pelagijusa, bivšeg kralja - on je tom titulom obilježen iako je crnac.
Vi ste profesor istorije i književnosti na Kraljevskom koledžu u Aberdinu. Koliko je akademski posao uticao na Vaše pisanje?
- Na neki način te dvije stvari su prilično odvojene, ipak nalazim da me pisanje učinilo osjetljivijom kada predajem istorijsko štivo, i kada je u pitanju sastavljanje priče od mnogih događaja. Sa druge strane, kao što sam nagovijestila i u ranijim odgovorima, kada pišem istorijsku fikciju veoma sam oprezna sa stvarnim činjenicama, tako da ne mogu jednostavno ignorisati sve te stvari koje znam iz istorije i društvenih dešavanja iz perioda koji proučavam.

KRALJICA ENGLESKE I CARICA VIZANTIJE

“Astrea” je prva knjiga ove trilogije. Ostala dva naslova još nijesu prevedena kod nas. Šta će se dešavati sa Vašim junacima?
- Druga knjiga je o Pelagijusovom i Elizabetinom sinu. On odrasta u Midelburgu gdje upoznaje jednu Engleskinju u egzilu, njegovih godina, buduću dramsku spisateljicu Afru Ben. Potom se seli u London gdje će se izboriti da postane doktor i ponovo ga napadaju ljudi koje susreće. On će steći jednog velikog prijatelja, Teodora Paleologa, potomka posljednjeg vizantijskog cara i na Teodorov predlog, oprobaće svoju sreću na Barbadosu. Uprkos podršci Paleologa, on će naići na divlji rasizam u tom mladom nesnosnom kolonijalnom društvu i odlučiće da se vrati u Englesku. Radnja treće knjiga odvija se u Engleskoj i na Barbadosu prvih godina našeg vijeka; bavi se otkrivanjem dokumenata koji se odnose na priču o Elizabetinom drugom braku. U potrazi za dokumentima mladi akademik Majkl Foksvist odlazi na Barbados, i tamo sreće crnkinju Melpomenu Paleolog, kojoj će reći da ona na osnovu dvije porodične linije zakonski može biti kraljica Engleske i carica Vizantije, a to saznanje ona odbacuje sa prezirom. Ovaj roman je takođe i ljubavna priča.

MELANHOLIČNA MUZIKA

- U suštini, sve što sam u romanu opisivala nekada sam zapravo vidjela ili pronašla objašnjenje o tome. Čak i način na koji su Komrij i Pelagijus bili prevareni - Van der Aa je bio poznat kao najveći pokvarenjak među izdavačima u Holandiji. I još jedna stvar koja je bila veoma važna je slušanje Elizabetine muzike. Svi mi znamo koliko presudnu ulogu ima muzika koju slušamo dok odrastamo i kako ona postaje sastavni dio naših života. Ja sam slušala CampionČs Books of Airs i drugu muziku sa engleskog dvora koju je slušala Elizabeta dok je bila tinejdžerka. Veoma je melanholična i romantična.