23.07.03 Dnevnik - Novine i časopisi
Kapitalna dela
Ruski umetnički eksperiment
Tokom najranijih godina sovjetske vlasti novi kreativni pravac, koji je bio definisan kao deo borbe protiv stilizacije, eklekticizma i modernističkog stila, uobličio se putem saradnje arhitekata i umetnika leve orijentacije, koja se kao opozicija oficijelnoj akademskoj umetnosti pojavila pre Prvog svetskog rata. Modernistički pristup je promovisao integraciju mnogih tehnoloških dostignuća i načina obrade unutrašnjeg prostora, ali nije obezbedio estetsku osnovu za novu arhitekturu. Stereotipe je trebalo istisnuti, tako da su objektivni zahtevi novog stila, već integrisanog u umetnost ranog 20. veka, mogli da postanu prihvatljivi za arhitekte.
Novi stil se iskristalisao kao posledica složenog procesa, koji je svoj najjači izraz našao na granici između figurativnih umetnosti i arhitekture. Novi trendovi, kao što su kubizam, suprematizam, purizam, neoplasticizam i kubofuturizam, pojavili su se početkom novog veka i nisu imali toliko veze sa tehnološkim inovacijama u figurativnoj umetnosti koliko sa razvojem novih metoda koji se mogu primeniti u svakoj prostornoj umetnosti. Taj trend formalnog estetskog istraživanja nastavio je da se sve više udaljava od glavne linije razvoja slikarstva leve orijentacije i napustivši neke od osnovnih odlika figurativne umetnosti, pripremio programske reforme pogodne za arhitekturu i dizajn.
Uticaj istraživanja Maljeviča, Tatljina i njihovih sledbenika dospeo je daleko izvan oblasti slikarstva. “Suprematističke kompozicije” Maljeviča, “Pruoni” El Lisickog, kontrareljefi i prostorne konstrukcije, zajedno sa Mondrijanovim neoplasticizmom i Le Korbizijeovim purizmom, stvorili su deo mehanizma kojim je slikarstvo svoj inovativni mehanizam prenelo na arhitekturu. Sadejstvo koje se pojavilo između različitih umetničkih formi tog vremena uticalo je ne samo na istraživanja, već i na karakter umetničkih udruženja. Grupe u kojima su sarađivale arhitekte i slikari leve umetničke opcije pojavile su se u Francuskoj (L’Esprit nouveau), Holandiji (De Stijl) i Nemačkoj (Bauhaus).
Kao fenomen sovjetske umetnosti, konstruktivizam je bio posledica sinteze, na jednoj strani, eksperimenta u slikarstvu leve umetničke orijentacije, naročito onih umetnika koji su davali estetski značaj materijalima, teksturi i konstruktivnim postupcima, a na drugoj strani, teorije produktivističke umetnosti. Kao deo širokog pokreta koji je uticao na celokupnu ranu sovjetsku umetnost, konstruktivizam, sem arhitekture, svoj odraz nalazi još u grafičkom oblikovanju, primenjenoj i dekorativnoj umetnosti, izradi plakata, pozorištu. Termin konstruktivizam u Evropi se pojavio 1922. godine, gde ga je iz Sovjetskog Saveza doneo El Lisicki. U eseju “Pariz”, Majakovski je zapisao da je po prvi put jedan umetnički termin potekao iz Rusije, a ne iz Francuske.
Konstruktivistička estetika se oblikovala usred protivrečnosti ratnog komunizma i prelaska na novu ekonomsku politiku. Upoređujući umetničke predmete sa predmetima za svakodnevnu upotrebu, konstruktivisti su smatrali da su to luksuzni predmeti koji su zahtevali nepotreban rad. Radnici su se počeli oblačiti skromno u odnosu na profitere i insistirali su na skromnom vođenju života. Uzdržanost koja je potekla iz socijalnih okolnosti i etičkih principa osnažila je umetnička traganja za novom formom. Sledeći ove principe, umetnici su počeli da oblikuju svoje materijalno okruženje. Majakovski je pored poezije pisao slogane za plakate. Stepanova, Rodčenko i Tatljin su pravili nacrte za radnu, sportsku i svakodnevnu odeću. Majerhold je svoje glumce obukao u uniforme, a scenografiju zamenio mašinom. Konstruktivisti su prepoznali određeni utilitaristički aspekt u širenju ideologije i u potčinjavanju umetničkog izraza propagandnoj svrsi. Na taj način će plakat i reklamni pano biti ubrojani u funkcionalno opravdane oblike stvaralaštva.
Period poznat kao vreme sovjetskog konstruktivizma i ruske avangarde u arhitekturi, postaje sve istraženiji i jasniji, a kapitalna dela Černjihova, Selima Han-Mahomedova, uz već klasičnu knjigu Lisickog, koja je izašla u Beču 1930, na nemačkom jeziku, osvetlio je sve osnovne crte ovog herojskog pokreta. Značaj sovjetskog konstruktivizma, radova i projekata čitave jedne armije arhitekata, “autentičnih saputnika proleterijata”, kao i značaj njihovih tekstova, knjiga i teorija postao je izuzetan, a njihov pokret nezaobilazni deo istorije savremene arhitekture u celini. Vitalnost osnovnog koncepta i savremenost nekih metoda graditeljskog rada i gledanja na arhitekturu, koji su krasili Rodčenka, Tatljina, Lisickog, braću Vesnin, Meljnikova, Leonidova i mnoge druge, sa razlogom danas podstiču jednu sasvim novu orijentaciju pod nazivom dekonstrukcija, dekonstruktivizam. Sredstva rodonačelnika konstruktivizma ostala su danas toliko aktuelna, da se bar prividno u njihovu poetičnu energiju za promenu sveta, može smestiti “i nešto pomodnog prezira, ali i stvarnog arhitektonskog intelektualizma” (R. Radović).
Toliko poruka za budućnost arhitekture, koja u “zemlju Konstruktivizma”, ne samo što nije “ponovo” došla, nego je po direktivi ideologa socrealizma bila nemilosrdno uklonjena, kao tvorevina “tuđa” sistemu. Za arhitekturu, to je vreme iskušenja u kojem sredstva građenja i ekonomije, stvarne društvene mogućnosti za bilo kakvo istraživanje, nisu ni približno na nivou duhovnosti i umetničke snage potencijalnih graditelja. Iluzija je mnogo, ali i potpuno tačnih predviđanja. Što su ona bila data “pre vremena”, to je najmanje njihov neuspeh. Crteži i opusi pomenutih arhitekata, stoga, čine sve. Doba “papirne arhitekture”, kako sami konstruktivisti, ne bez izvesnog žaljenja ističu, bio je sav njihov svet. Na taj način pred nama se otvara ne samo jedan krug ideja i naslućivanja, nego i jedan nacrtani manifest “nepomućene uverljivosti”.
Otuda je objavljivanje ove knjige kod nas neka vrsta svečanog trenutka za sve one koji razumeju da se u arhitekturi njena duhovna materija neprestano i plemenito obnavlja, kao velika memorija kreativnog stvaralaštva.
Siniša Kovačević
