Arheologija Crne Gore

09.06.07 Pobjeda

Na jednom mjestu je prikazana, analizirana, sistematizovana, a tamo gdje je bilo moguće data sinteza obilne arheološke građe koja se nalazi na teritoriji naše Republike, počev od srednjeg pleistocena - prije 150.000 godina - do kraja rimske dominacije

Prestižna crnogorska izdavačka kuća CID (Biblioteka Crna Gora, knjiga V, Podgorica 2006. godine) objavila je, krajem prošle godine između ostalih, knjigu "Arheologija Crne Gore", autora dr Čedomira Markovića. Mada je i do sada na ovu temu napisano dosta zapaženih knjiga, stručnih odnosno naučnih radova i priloga u raznim domaćim i stranim časopisima i ostalim glasilima, ova knjiga ima posebnu vrijednost. Na jednom mjestu je prikazana, analizirana, sistematizovana, a tamo gdje je bilo moguće data sinteza obilne arheološke građe koja se nalazi na teritoriji naše Republike, počev od srednjeg pleistocena - prije 150.000 godina - do kraja rimske dominacije.
Koristeći obimnu literaturu (253 bibliografske jedinice) među koricama ove izuzetne knjige na 465 stranica sa 107 veoma kvalitetnih fotografija, Marković je, kako to i dolikuje stručnjaku njegovog profila, lege artis obradio ovaj dugi vremenski peiod, što knjizi daje karakter ozbiljne, naučno utemeljene studije. Ako se uzme u obzir činjenica da je dr Marković čitav svoj radni vijek proveo na istraživanju, zaštiti i prezentaciji spomenika kulture sa teritorije Crne Gore, posebno arheoloških, na mnogima bio i rukovodilac radova, uz to veliki zaljubljenik svoje profesije, onda je to još jedna potvrda našem mišljenju da je ova knjiga, rekli bi - univerzitetski udžbenik, ozbiljan doprinos arheološkoj nauci u Crnoj Gori. I van njenih granica.Poslije sažetog, a sadržajnog predgovora, uvoda i pregleda istorijata istraživanja, ovaj učeni vodič, arheolog-veteran, vodi nas kroz lavirinte praistorijskih nastambi, prikazujući darove njihove duhovne i materijalne kulture. Što dalje idemo stopama našeg vodiča postajemo radoznaliji, a na momente opčinjeni i zadivljeni stvaralačkom moći naših "kamenih predaka". Osjećamo se kao da se nalazimo u nekoj virtuelnoj stvarnosti!
Počev od okapine Crvene stijene koja u svojoj utrobi na dubini cca 20,5 metara kroz 31 kulturni sloj krije ostatke materijalne kulture od prvih njenih žitelja iz doba pleistocena i kontinuirano "emituje" podatke sve do metalnog doba.Uz arheološke artefakte kojima su uglavnom bogati svi kulturni slojevi Okapine, u ovom rezervatu se nataložilo mnoštvo paleontološkog materijala, što Crvenu stijenu svrstava u red najbogatijih nalazišta kostiju izumrlih životinja kvartarne epohe u Jugoistočnoj Evropi (60 rodova vrsta i podvrsta životinja, koje su kroz jedan duži period nastanjivale prostore današnje Crne Gore). I ostala paleolitska nalazišta - staništa u Crnoj Gori (Mališina stijena, Bioče, Trebački vrh...) takođe nude veoma interesantne i za nauku važne podatke o životu i radu tih prvih žitelja na našim prostorima.Iako su nalazi sa mezolitskih lokaliteta u Crnoj Gori još uvijek skromni i nedovoljno ispitani, ipak staništa iz ovog perioda (Crvena stijena četvrti sloj, Medena stijena, Vruća pećina, pećina Odmut) dragocjeni su za proučavanje srednjeg kamenog doba u Crnoj Gori.
Sljedeće stranice autor je posvetio periodu neolita na teritoriji današnje Crne Gore. Obimna i sistematska istraživanja odnosno iskopavanja, kako navodi autor, koja su obavljena na nizu neolitskih lokaliteta lociranih u različitim oblastima Crne Gore - u primorju i njegovom zaleđu, sjeverozapadnoj i sjeveroistočnoj Crnoj Gori, omogućila su da se u ovoj posebno značajnoj epohi u razvoju ljudskog društva relativno precizno naznače osnovni vidovi njenog razvoja na tlu Crne Gore.Analizirajući keramičke nalaze, koji su inače u slojevima mlađeg neolita bogatiji, Marković, pored ostalih navodi lokalitet Beran krš, gdje se po prvi put javljaju predmeti od pečene gline, namijenjeni kultu - antropomorfni poklopci, antropomorfne figurine i fragmenti antropomorfnih vaza.
U naredno bakarno doba - eneolit - dolazi do postepene podjele rada i pojave prvih djelatnosti zanatskog tipa, naročito onih vezanih za ratovanje. Pojavljuju se novi oblici keramičkog posuđa sa novim načinom ukrašavanja. Nova sirovina - metal - omogućava izradu različitih oblika nakita, oružja, mnogo prikladnijeg i efikasnijeg za ratovanje, kao i oruđe praktični je primjene - upotrebe. Mijenja se odnos prema mrtvima, sahranjivanje se obavlja pod velikim nadgrobnim humkama tzv. tumulima. Prvi nalazi, iako dosta skromni i siromašni, dokumentovali su postojanje eneolita u Crnoj Gori: Odmut, Spila, Beran krš, pećina Grad, Minina pećina, Kuća Rakića (Ćemovsko polje).
Prelazni period iz eneolita u bronzano doba, obilježen je nadgrobnim humkama - tumulima, koji su, kako navodi Marković, arheološki ispitani tako da se pojedini od njih, sasvim sigurno mogu opredijeliti bronzanom dobu. Navode se lokaliteti ove epohe, počev od onih koji su bili 2posjećivani" prije prvog svjetskog rata do najnovijih istraživanja. (Gotovuša, Mala gruda, Velika gruda, Vranjaj, Lisijevo...).Kao zanimljiv podatak navodi se da je ovaj oblik grobova korišćen za sahranu dojenčadi ili djece do dvije godine starosti. Za utvrđivanje apsolutne hronologije bronzanog doba Crne Gore, služe datumi dobijeni radikarbonskom analizom. Prema tome, razvijena faza bronzanog doba bila bi od 1.700 plus-minus 80 godina stare ere, dok kasno bronzano doba datira između 1400-1200. godine stare ere.
Naredni period gvozdeno doba karakteriše period stabilizacije. Tada dolazi do izdvajanja pojedinih etničkih grupa koja sobom nose i određenu kulturu. Na teritoriji današnje Crne Gore radi se o ilirskim plemenima o kojima nas pisac ove knjige detaljno obavještava. Primjenjuje metodu izlaganja gdje su sretno spojeni teorija i praksa. To izvjesno dr Marković može besprekorno da koristi.
Period između četvrtog i kraja petog vijeka stare ere, tzv. mlađe gvozdeno doba predstavlja značajnu praistorijsku etapu sa posebnim karakteristikama materijalne i duhovne kulture, je zapravo period kada ilirska plemena i u kulturnom i društveno-političkom razvoju dostižu svoj uspon. Počev od dinastije Bardilisa sa prvim kraljem Sirasom autor daje presjek zbivanja i aktivnosti ilirskih plemena na Balkanu i konstatuje da je Agronovu nasljednicu Teutu koja je stolovala u Risnu, naslijedio kralj Gencije za čije vladavine je ilirska država definitivno propala.
Osnivanjem grčkih kolonija na Jadranu dolazi do helenizacije materijalne kulture kod ilirskog stanovništva koje je bilo nastanjeno na primorju i njegovom neposrednom zaleđu. To se manifestovalo kroz priliv luksuzne robe iz radionice Grčke i njenih kolonija (keramika, luksuzni nakit, određeni djelovi oružja) što uveliko mijenja ukus domaćeg stanovništva. Ovaj proces helenizacije se sporije odvijao u kontinentalnim djelovima današnje Crne Gore, a kako nijesu u ovom pravcu do sada istraživanja vršena, to je svestranije sagledavanje ove tematike otežano.S obzirom da su ostaci naselja iz ovog perioda već detaljno ranije opisani, autor iznosi nove podatke do kojih se došlo u istraživanju tokom nekoliko posljednjih decenija, a koji dopunjuju ranije sačinjene osvrte ili unose više svijetla u određenu problematiku, uglavnom onu koja se tiče užih lokacija, položaja, izgleda ili samog karaktera ovih gradova (Risan, Budva, Ulcinj, Samobor na Skadarskom jezeru, Medun). U naseljima mlađeg gvozdenog doba duž jadranske obale i u njenom neposrednom zaleđu, zaključak je da pokazuju određene međusobne sličnosti, ali i razlike od ostalih gradinskih naselja iz istog perioda, podignutih na istom prostoru, ali i u unutrašnjosti kopna. Posebna karakteristika ovih gradova, osim što su sva locirana na strmim, teško pristupačnim brežuljcima, kod njih se kao posebnost javljaju akropola i podgrađe, gdje akropola po pravilu zauzima najistaknutiji dio brežuljka, a od predgrađa odvojena poprečnim zidovima.
I posljednje poglavlje ove knjige: Rimska kultura na tlu Crne Gore, napisano je po mjeri- dosta je ono što je dovoljno. Na preko sedamdeset stranica (istorijat istraživanja, rimski putevi, ekonomija, naselja i gradovi, duhovna kultura, pokretni arheološki nalazi) čitaoci su informisani o svim vidovima rimske kulture na našem prostoru. Naravno prema raspoloživim ostacima materijalne kulture, koja je uzgred rečeno, daleko manje ispitana od praistorijskih epoha, a samim tim i manje i slabije poznata.Proces romanizacije tekao je brže i ranije na Primorju gdje su naselja izgrađena po sistemu rimskog urbanizma i utvrđenim bedemima, (oppida civium romanorum), gdje su vojni veterani Italici donosili nove običaje, nov jezik i novu kulturu.Marković akcentuje i postojanje klesarskih radionica u kojima su izrađivani različiti spomenici, posebno nadgrobni, sa ukrašenim natpisima, različitim motivima i dekorativnim elementima. Postojali su, logično, kamenolomi, a pretpostavlja se da se kamenolom u mjestu Đurići u Bokokotorskom zalivu, iz koga se i danas eksploatiše kamen crvenkaste boje, koristio i u doba Rimskog carstva.
Veoma rano su Rimljani otpočeli podizanjem gradova na teritoriji današnje Crne Gore, koji su bili ustrojeni po principima sopstvenog urbanizma. Neki su podizani na autohtonim osnovama (Rhisinium, Budua, Olcinium, a drugi na čistim prostorima (Doclea, Municipium S...). O pomenutim gradovima na stranicama ove knjige dati su iscrpni podaci, naravno u onoj mjeri koliko su dozvoljavala dosadašnja saznanja iz arheoloških istraživanja. Zainteresovani čitaoci svoju znatiželju za ovu oblast mogu zadovoljiti u poglavlju ove knjige: Naselja i gradovi.Iz domena duhovne kulture, koji, kako navodi autor, pripadaju jednom od najintimnijih i svakako najsloženijih elemenata ljudske prirode - odnosu prema umrlima - prikupljen je u istraživanjima nekropola.
O načinu sahranjivanja iz doba rimskog carstva obrađeni su tipovi grobova (oblik i način gradnje) do primjenjivanja dva osnovna rituala: spaljivanje i inhumacija pokojnika. Jedan od bitnih elemenata prilikom istraživanja nekropola je sagledavanje odnosa unutar pojedinih gradova. To omogućava da se jasnije i bolje utvrdi sastav njihovog stanovništva, društvena struktura, stepen ekonomskog i kulturnog razvoja, ekonomski usponi i padovi, jednom riječju veoma se dobro uočavaju socijalni statumi tadašnjeg stanovništva.
Na kraju citiramo autora: "U svakom slučaju, naprijed izloženi pregled razvoja arheologije Crne Gore treba shvatiti kao pokušaj da se na jednom mjestu sumiraju rezultati dosadašnjih arheoloških istraživanja i kao pokušaj da se saopšti njihov doprinos izučavanju i razotkrivanju dublje prošlosti Crne Gore. Pri tome određene praznine i određene nedorečenosti treba da posluže kao podsticaj daljim istraživanjima, jer arheologija Crne Gore to svakako zaslužuje".

Pokretni arheološki nalazi

Posebno zanimljiv, a za arheološku nauku veoma važan je fond pokretnih arheoloških nalaza koji predstavlja solidnu bazu za izučavanje materijalne kulture u doba rimskog carstva na našem današnjem tlu. Sistematizovano, pregledno i krajnje zanimljivo u poglavlju - Pokretni arheološki nalazi - autor čitaocima nudi niz bizarnosti, umjetničko-zanatskih, utilitarnih i "modnih" egzemplara koje su djelo tadašnjih kreatora "pučko-aristokratske pomodne industrije". Sve arheološke pokretne nalaze autor je razvrstao u nekoliko osnovnih grupa (keramički nalazi, nalazi od stakla i metala, kosti). One od metala su razvrstane u nekoliko podgrupa - nakit, oružje, oruđe i novac. Počev od keramičkih proizvoda (zdjele, pehari, amfore, urne...) koje se međusobno razlikuju po modelovanju nekog detalja, fakturi, načinu ukrašavanja i izboru ornamenata, ne mogu ostaviti ravnodušnim nikoga pred ovim bogatstvom i raznovrsnošću umjetničkih tvorevina.

Stanko Roganović